Por Grecia Ortíz
gortiz@lahora.com.gt
Li resilal laj Henry Sales, moko na jalata jo’ chanru junaq laj Watemaal re elk chi’ uub’ej li nake’ xik sa’ jalanil tenamit, xb’aan naq kama’an ajwi’ a’an li xk’a’b’a’ na’el resilal sa’ li puktasib’aal esilal “The New Yoker” sa’ xtiklajik li chiab’ a’in, b’ar naj ch’olob’ li chaab’il k’anjela naj b’aanu jo’ aj jalol aatin sa’ Maay Mam aran Estados Unidos.
Laj Sales yo’lajenaq aran San Juan Atitan Huehuetenango, lajeeb’ chiab’ xikik aran Estados Unidos, ut naj ch’olob’ chi xjunil li ch’a’ajkilal ki xk’ul sa’ li xikik sa’ li najtil tenamit jo’ aj numalb’e.
Laj Sales ki puktasiik ajwi’ li resil sa’ xtiklajik li po a’in sa’ li “The New Yoker” rochb’een laj Oswaldo Vidal Martin, jun chik laj Huehueteco li ki aatinakwi’ li puktasib’aal esil La Hora Xyaab’ xkux laj Numalb’e re xnawb’al xkomon li xnawom ut xyu’amihom jo’ aj jalol aatin sa’ li Maya Mam.
Anajwank laj Sales, naj ch’olob’ chi xjunil li ak xruu xtawb’al chalen li rokik chi k’anjelak jo’ aj jalol aatin chiru k’iila chiab’.
Naj xin wank ajwi’chaq aran Watemaal, wajxaqlaju chiab’ wankwe naq xin chal sa’in xin tzol li kaxlan aatin naq wankin kab’laju maraj oxlaju chiab’, xin k’ii sa’ li watinob’aal Mam. Naq xin k’ulunk sa’ li tenamit a’in xin k’a’ uxla naq xin tz’eq chirix inch’ool chi xjunil, ab’an moko jo’kanta, xin taw naab’al li na’leb’ jwal loq’, sa’ xyanq a’an li waatinob’aal chan.
Naq ki xk’e reetal naq numtajenaqeb’ laj Mam li wankeb’ sa’ li najtil tenamit Oakland, San Francisco, ki xk’e reetal li xnimal xloq’al ut xwankilal li aatinob’aal maay chiruheb’ li nake’ xik sa’ li najtil tenamit a’an.
Kama’ li na’ uxmank li xnawb’al naq chi xjunil wank li xchankilru xyoob’ankil, naj ye naq wanktena wiib’ chiab’ anajwank ki xyoob’ xk’ulb’al naab’al patz’om reheb’ li agencias re xnawb’al ma taaraj k’anjelak cho’q aj jalol raatineb’ aj numalb’e nake’ wulak EE UU, sa’ xtiklajik ink’a’ jwal naj kawila xch’ool xb’aanunkil, ab’an sa’ xk’ab’a’ naq jwaleb’ li te’raj tenq’aak ki xsume xb’aanunkil.
K’iila sut ki wulak sa’ eb’ li xnub’ajl li tenamit, aran Arizona, Texas, California, Florida, nan wulak chi rula’ninkileb’ naab’al li qasqiitz’in aj Mam nake’ el chaq aran Watemaal, lin k’anjel a’an li xtenq’ankileb’ li poyanam ut xch’olob’ankil chiruheb’ chanru li na’leb’ sa’in chan.
WILOM LI JWAL XYIB’ALRU SA’ EB’ LI TZ’ALAM
Uyta li xnawom na b’aanunkre naq na nach’ok rik’ineb’ li poyanam, ab’an naj ye naq jwal naq na ch’a’jo’ chiru, “wilom li raasa nake’ xk’ul k’iila kab’al naq nake’ uxmank li xjachb’aleb’ li yuwa’b’ej rik’ineb’ li ralal xk’ajol”
Cho’q re laj Sales, na’ k’utun naq nake’ ux li xtz’eqtaanankil eb’ laj numalb’e, ab’an jwalwi’chik naq nake’ uxmank li xmajewankil ut xtz’eqtaanankileb’ laj ralch’och’.
Wan naq nake’ uxmank li risinkileb’ li kok’al chi ch’olb’ehek, uyta xiikil li ke maraj tiq, ut li jwal xyib’alru naq najye li xchaq’rab’eb’ naq chi xjunileb’ nake’ xnaw li kaxlan aatin, ut eb’ laj k’aak’alenel xnub’ajl tenamit nake’ xyoob’ xch’olob’ankil chiruheb’ li poyanam ut ink’a’ nake’ xtawru li nake’ xye, ka’ ajwi’ nake’ xye us chi xjunil, chan.
LI NAKE’ XK’UL LI KOK’AL A’AN LI JWAL XCH’A’AJKIL
Li ch’a’ajkilal li nake’ xtaw, chan, moko chi xjunileb’ta li nake’ wulak aj Mam ta na’ aatinak, moko jun naqikta li raatinob’aaleb’ li nake’ el chaq Watemaal li xyaalal naq jalanq jalanq li na’jej nake’wi’chaq ut jalan ajwi’ li raatinob’aaleb’.
Wank naq toj nan ch’olob’ chiruheb’ li juez ut aj k’aak’alehom tenamit, jarub’ paay li aatinob’aal wank aran Watemaal, ut nan yereheb’ naq wak 23 chi aatinob’aal naj b’eeres li chaq’rab’, li xyaalal naq moko jwalta tz’ilb’ilrix chi xjunqaleb’ li aatinob’aal, chan.
Jun li ch’a’ajkilal li jwal na naq sa’ li xch’ool ki k’ulmank sa’ li raqleb’aal, a’an chirix jun li ixqa’al li jwal xrahil rilb’al jo’ qa yeaq li na’ uxmank xk’ulb’al sa’ xnub’ajl li tenamit, li na uxmankwi’ xmuxb’al xyu’am li ixq, ut ink’a’ nake’ xpaab’ chi xjunil li nake’ xye, li xiw xiwal nake’ xk’ul aran.
Jun chik li na ch’a’ajko’ chiru laj Sales naq wank naab’al li aatin na’ oksimank sa’ li raqleb’aal aatin moko junelikta na’ uxmank li xtawb’al sa’ li aatinob’aal maya Mam, jo’kan naq ki xyoob’ li xsik’b’al chanru xb’aanunkil.
Laa’o laj jalol aatin tentoo sa’qab’een xsik’b’al xyaalal k’aru xb’aanunkil re naq te’ xtawru li na yeemank eb’ laj numalb’e xb’aan naq wankeb’ li aatin li moko na’ uxmank xtawb’al sa’ li kaxlan aatin, cha k’e reetal li aatinob’aal ingles xjalb’al sa’ Mam” chan.
Xb’aan naq wank naab’aleb’ li wankeb’ xjitb’al sa’ eb’ li raqleb’aal reheb’ aj numalb’e, chalen anajwank jwal aajeleb’ru laj jalol aatin sa’ aatinob’aal maay arin Estados Unidos.
XE’ XK’UUB’ JUN LI CH’UUT
Li k’anjel naj naab’anu, xb’aanunkre li xk’eeb’al reetal naq li xyu’amil na’leb’ tentoo naq taa uxmanq li xk’utb’esinkil, jo’kan naq anajwank rajlal kutank na xtiqib’rib’ rik’in li xb’aataal maay .
Jo’kan naq rochb’eeneb’ jalaneb’ chik li rech tenamitil xe’ xk’uub’ jun li xch’uuteb’ li nake’ xk’ab’ani ch’uut Maya Mam, li ke’ xyoob’ rik’in jun li xnimq’ehinkil rochb’eeneb’ li xkomonil.
Sa’ li ch’uut wanko lajeeb’ xka’k’aal maraj ka’k’aal, (30 a 40) yooko xk’a’auxlankil xjalb’al xk’a’b’a xb’aan naq k’iila paayqu’, sa’ jalanq jalanq li na’jej elenaqeb’chaq, chan.
Rik’in li qa wanjik chi nach’ rik’ineb’ laj numalb’e te’ raj tenq’aak, naq na’ uxmank xnawb’al li xyaalal k’a’ut naq nake’ chal sa’ jalanil tenamit, re xsik’b’al jun chaab’il na’jej re te’wanq rochb’eeneb’xjunkab’al.
Wan naq eb’ li kok’al nake’ xyewe naq tink’ameb’ rik’in xna’ xyuwa’, a’an naj k’e xmay inch’ool, jo’kan naq nake’ wil jwal nan mayo’ rilb’aleb’ li kok’al, xb’aan naq eb’ laj ralch’och’ li nake’ uxmank li xtz’eqtaanankil jun china’ ixqa’al li naj patz’ naq tin tenq’a re li elk sa’ li na’jej a’an re taa xik, chan.
WANK XK’UUB’AHOM RE MOQON
Sa’ xb’een li xk’anjel laj Watemaal a’in, yoo ajwi’ chi tzolok sa’ Universidad, na’ k’anjelak sa’ Bibloteca re tenamit San Francisco ut re Oakland, na’ k’utuk sa’ juntzoleb’aal ut sa’ Universidad re Berkeley re aj jalol aatin.
Twaj xk’uub’ankil proyectos re xtenq’ankileb’ lin tenamit re xwaklesinkileb’ xloq’aleb’ li aatinob’aal aj ralch’och’ re naq ink’a te’ sachq sa’ xch’ool, li aatinob’aal, xb’aan naq wankeb’ li aatinob’aal yookeb’ chi sachk, a’an li twaj xb’aanunkil chan.
MAAK’A’ LI JUNTAQ’EETIL ARAN WATEMAAL
Ki xye, najk’a’uxla naq maajo’q’e taa jalaaq li ch’a’ajkilal na b’aanunkre li relikeb’chaq eb’ li poyanam, anajwank na’ ilmank naq moko nake’ uxmankta li xtenq’ankileb’ li xtenamit laj may.
Jwal majel li juntaq’eetil aran Watemaal, k’a’ut naq nake’ elchaq eb’ li poyanam sa’ li xna’aj, xb’aan naq maak’a’ chik k’aru nake’ ruu xb’aanunkil, naq maak’a’ xtzolb’aleb’ jwal ra nake’ xk’ul, laa’in xin yu’ami chaq chi xjunil a’an aran Watemaal, ut k’iila sut xine’ xtz’eqtaana chaq chan.
¿K’ARU NA’ AJMANK RE OK CHO’Q AJ JALOL AATIN JO’ NAJYE LAJ SALES.?
Laj Sales, naj ch’olob’ re ok cho’q aj jalol aatin naraj naq taa naw junaq aatinob’aal maay chi tz’aqal, ut li kaxlan aatin ut li ingles aajeleb’ru.
“Jalok aatin jwal tseeb’a aa ch’ool, moko chi xjunileb’ta nake’ru, rajlal nanye reheb’ li komon naq sa’ quq’b’ wank li xyu’ameb’ li qechtenamitil wankeb’ naab’al li komon yookeb’ chi xb’aanunkil li k’anjel a’in, ab’an toj nake’ ajmank xkomon, chan.
Federación Guatemalteca de Escuelas Radiofónicas FGER / Idioma Maya Q’eqchi’, variante de Cobán, Alta Verapaz / radiofger@fger.org / www.fger.org
