Unos 768 millones de personas sufren hambre en todo el mundo, según un nuevo informe de la ONU. Foto La Hora/Archivo

K’a pa 9 richin noviembre richin re juna’ re’, ri nuk’ulem rutzijol amaq’il richin jikomal rikilem chuqa’ ilinem (Siinsan) xuk’uwaj retal 14 mil 084 winaqi’ ri k’o jub’a’ me’ilinem chi ke, ajilanïk ri xik’oyan chwäch ri 12 mil 382 winaqi’ xe’ilitäj pa 2018. Ri q’atöy taq tzij kiib’in chi, re k’iyinem re’ niq’alajim pe ruma k’o jun nïm etamab’äl richin nitz’ët wi ri ak’wala’ k’o re chi ke.

Po, chi kiwäch ri etamanela’ re kojolil winaqi’ re’, chwäch jun juna’ chuqa’ junchik xkitz’ët, chi pa amaq’ janta pe e k’o winaqi’ eyawa’ ruma me’ilinem, ri man etz’ib’an ta.

Pa ri Nuk’samaj richin wayjal chi ri 2018, ri tzib’ajay jikomal rikilem chuqa’ ilinem (Sesan) xutz’ët chi k’o winaqi’ man etz’iban ta kikamïk ruma jub’a’ me’ilinem.

Ke ri’, chuqa’ pa ruk’aywachjay ri Siinsan kiya’on retal k’a pa 9 richin noviembre chi re juna re’, 57 kaminaqi’ ruma me’ilinem, rejqalem ajilanïk ri k’a k’ona chi ruxe’ ri 137 kaminaqi’ ak’wala’ ri xe’ilitäj pa 2018. Po e k’o winaqi’ majun etz’ib’an ta ¿Xa xe ta ka re’ ronojel ri kamk xkulwachitäj pa ri juna’ ¨re’ ruma jub’a’ me’ilinem?

Ri tinamital chi Tz’alama’, xe Chiman, chi B’ay Kiche’, Chinab’ajul chuqa’ Armita, wawe’ nilitäj ri nimaq jaru’il winaqi’ ri k’o jub’a’ k’aywal me’ilinem chi ke, e k’ulun pa aq’omab’äl jay. Ri rutzijol samaj nucholajij chi jun 68 wo’il nuya’ chi ke ri ak’wala’ ri k’o waqi’ kik’ k’a ka’i’ kijuna’, Po janila’ k’ayew nub’än pa ri molaj richin 12 ik’ k’a 24 ik’ k’in jun 46 wo’il.

Ri 57 kamïk xjikib’äx ruma jub’a’ k’ayewal me’ilinem, 39 xilitäj pa tinamital chi Tz’alama’, xe Chiman, chi B’ay Kiche’, Chinab’ajul. Chi ronojel ri kaminaqi’ , 26 xtani’ chuqa’ 31 alab’o’; ri 91 wo’il chi ke ri kaminaqi’ xje’ilitäj ak’wala’ ri k’amajani’ ntz’aqät ka’i’ kijuna’.

“PA RONOJEL RUTZIJOI SAMAJ RICHIN RI IXIMULEW E K’O RI MAN ETZ’IB’AN TA”

Ri samaje ruchitüy richin saqil raxnaqil chuqa’ kuchto’onïk, Carlos Soto, xutzijoj ri ruk’iyirisanem winaqi’, xutz’aqatirisaj chi xjote’ ri chajixïk chuqa’ rutz’etïk samaj, retaman chi e k’o ak’wala eyawa’i ruma me’ilinem man etzi’b’an ta:
“Pa ronojel ri rutzijol samaj pa Iximulew e k’o man etz’ib’atäl ta.

Soto xuya’ retatzij chi ri q’ij petenäq yetzijon chuqa’ nikinük ri rusolik samaj richin ri jaru’il kichin ri ak’wala’ k’in jub’a’ k’ayewal me’ilinem, ke ri chuqa’, xe’ilitäj juleychik winaqi’ pa taq rupalib’al raxnaqil richin yekikanoj juley chik winaqi’ ri k’o k’iyab’il.
“Qilon juley chik yawa’i’ , po qatz’eton chi e k’ïy chi ke ri yawa’i’ k’o (Itzel me’ilinem chi ke) xa xenimatäj. Re ak’wala’ re ütz kiwäch, po xa yetz’ët chi k’o Itzel ne’ilinem chi ke, xa ruma jun ya’ pamaj, ajöb’ xe ok qa pa jub’a k’ayewal ne’ilinem”, xub’ij Soto.

Ruma ri, Soto xub’ij chi ri k’iyinem ajilanïk kichin winaqi’ jub’a’ k’ayewal ne’ilinem, xa ruma janila e yawa’i’ ri xenimatäj pa kiq’axomal.

Soto nuq’alajsaj chuqa’ chi wakami ri rutzijo samaj richin ne’ilinem chapom rub’anik pa kematz’ib’, akuchi’ ninik’ox ütz ütz wi ri taq ak’wala’ ye’ilitäj pa Itzel ne’ilinem o man kan ta, nijikib’äx chi k’in re sama re’ nikanox ruch’utirsanik ri man etz’ib’atäl ta.

Ke ri chuqa, xunataj chi k’ïy ak’wala’ k’o me’ilinem chi ke, re yek’ul pa rupalib’äl raxnaqil chuqa’ niya’ox pe q’ij chi ke, richin yetzolin. “k’in jub’a’ k’ayewal me’ilinem qilon k’ayewal, po man qak’ayewal ta röj, xa kik’ayewal ri ach’alalri’ïl, ri yeqaköl pa ilinem, ye’el pe. po pa jun ik’ yetzöj chik apo”, Xub’ij Soto, xutz’aqatirisaj chi re nik’ulwachitäj toq nuyüq ri, ri saq’ij.

Runa’oj Soto, chi ri ak’wala’ ri yetzaq chik jun b’ey ye’ajiley chik jun mul, ruma ri wakami ye’ajin nikinik’oj re’, wi k’o jun rukan retal.

CHWÄCH RI MAN ETZ’IB’ATÄL TA K’O TO’OB’ÄL RI MAJUN NKOKISÄJ TA PA RUB’EYAL

Ivan Aguilar, Ajpop richin solk’ayewal winaqilal chin OXFAM, xuq’ajarisaj chi ri winaqi’ majun e tzib’atäl ta nuya’ chi ke ri winaqi’ ri k’o jub’a’ k’ayewal ne’ilinem, re k’o ruxel ruma majun k’ïy ta molosamajib’al richin netäx jun winäq, chi ri samajela’ chin ruchituy raxnaqil ntikir nutz’ët ri ralal chuqa’ raqän.

“Ri jun chik k’ayewal chuqa’ ja ri’ samajela’ man e junan ta, richin chi ri ütz k’utunem ri rox ja ri’ rutonïk ri ruchituy raxnaqil, majun k’iy ta rusamajela’ richin nikib’än jun ütz runikoxïk samaj”, Xub’ij.

Aguilar nuch’öb’ chi man kan ta ronojel tojtob’än, k’o samaj majun nitz’ët ta, ak’wala’ ri ye’ilitäj pa nima’etzelal nikitäj poqonal richin jub’a’ k’ayewal me’ilinem, po chuqa’ xa majun niketaj ta ki, ruma ri majun netamex ruk’u’x kik’ayewal.

“k’o ka’i’ qatijomal, jun chi ke, xa majun napon chi ke konojel ri k’o chik kijuna’ ri xjik’b’äx, richin ri jantape’ rutz’etik samaj, chi ja ri ri’ majani nitz’aqät ka’i’ kijuna’, re k’a ruma majun e k’ïy ta samajela’, majun k’ïy ta molosamajib’al chuqa’ majun majun jun ta junumaxïk jutaqil chi ri samajela’ nikib’än ütz etalil chuqa’, ri jun chik ja ri, ri molaj juna’ 2 chuqa’ 5 majun e yujun ta’ pa rub’eyal rutz’etik samaj”, Xub’ij

Chwäch ri Aguilar, ri e k’o winaqi’ man e tz’ib’atäl ta, nuq’ajuj chi majun tikirel ta nuküch tob’al richi jun utziläj b’ankil, richin nuchüp ruwäch ri me’ilinem, chuqa’ xa majun tikirel ta nak’än utziläj b’ankil samaj richin ruq’atik.

“Ruma taq ri ak’wala’ k’o ketal chi majun kalal o chi e k’o chunaqaj tijoj poqonal ne’ilinem, tikirel ruqatik richin ye’apon pa ruk’ayewal re’. ri jun chik ja ri, ri konojel ri ak’wala’ ri majun ketal ye’ilitäj pa jun nimaläj k’ayewal, ruma majun ketal ta chin utz’läj b’ankil” Xub’ij.

“Pa ronojel rutzijol samaj pa Ixumulew k’o ri man e tzib’atäl ta . Carlos Soto, ruchituy chi raxnaqil.

RAJOWAXIK CHANIN CHUQA’ ÜTZ NA’OJIL CHAMPOMAL

Ri Otto Rivera, k’amöl b’ey chin ri Nuk’ulem Molojil Chin Ruchuq’abanem Ruma Ri Ch’ojib’äl K’ajola’(Ciprodeni) xub’ij chi ri rutzijol samaj richin ronojel ri winaqilem chi ri k’ajola’ ri nkitej poqonal me’ilinem, majun k’o, chuqa’ ri q’atöy tzij majun k’o ta kik’in jun qitzij ajilanïk.
“majun junumanem rutzijjol samaj k’in ri INE, ruma ri SESAN chuqa’ ruma ri ruchituy raxnaqil, to k’ona’ jub’a’ sachoj pa ri rutzijol samaj”. Otto Rivera, Ciprodeni,

Rivera xub’ij chi k’o me’uchuq’anem molojil kuma’ ri b’anikil amaq’il chuqa’, chi tikirel ta yekanux b’achik samajela’ richin nkisöl re k’ayewal re’, njik’ib’äx chi tikirel jun qitzij rutzijol samaj pa ruwi’ ri meilinem.

“¿Achike’ nik’atzin chi qe ri rutzijol samaj? ¿Achike’ nik’atzin chi qe niqetamaj jampe ak’wala’ niqitäj tzel poqonal me’ilinem pa amaq’?. Re ntök richin xa xe jun b’anoj, ja ri rutzij ri chanin na’ojil champomal, ri qitzij chuqa’ utziläj ri nuya’ q’ij richin niq’at ri itzel me’ilinem chuqa’ ruch’utirsanem richi ronojel rub’ankil”. xuchololej.

Rivera xuk’uxlaj chi, pa enero chi ri 2016, ri tz’etonïk chin chojib’äl richin ri k’ajola’ chi Ciprodeni, k’o wi’ ri rutzijol samaj chi juju 10 ak’wala’ e wo’o’ ye’ilitäj pa kijuna’ 0 k’a 6 juna’ niqitäj itzel poqonal me’ilinem, chi pa ruk’isb’äl runuk’ik rusamaj ri champomanel Jimmy Morales jari’ 7 chin jujun 10 ak’wala’.

“Re k’a, k’a jun na k’utb’anem retamab’alil tzij, tikirel nikoje’ qitzij rutzijol samaj chuqa’, k’o chi niya’ox rejqalem” Xujikib’a’

RI RUXE’EL RI ILINEM
Ri María Fernanda Rivera, k’o retamab’äl chi rij rusolik ri elinem, xutzijoj ri ruk’iyirsanem winaqi’ ri yi’on retal re juna re’ chwäch ri 2018. chuqa’, ke ri e k’o ri man e tzib’än ta, ruma kaji’ ruxe’el tikomal ri nusurij ri ruk’u’x na’ojil chi ri ilinem, ja ri ri’: to’ob’äl richin rikilal, okem chi rikilal, okisanïk k’aslemalil chuqa’ tijnem.

Pa ruwi’ ri to’ob’äl, Rivera nub’ij chi k’o rikilal pa jujun k’ojolib’äl wi k’o ta jun yuqüj saq’ij ntäq rikilal pa k’ojolib’äl richin to’ikem, po xunataj chi k’o chi nitojtob’äx ruk’ojlemal ri k’ojolib’äl, man xa xe ta rutz’etik ri to’onem, ke ri’ chuqa’ ri na’ojil champomal richin xketön chin ruch’utursanïk ri k’ayewal.

Pa ruwi’ ri okem chi rikilal, Rivera, nutzijoj chi ri ruxe’el samaj nuya’ q’ij richin nikoje’ rikilal jantape’, re k’a majun nikulwachitaj ta pa k’ïy k’ojolib’äl ruma ruk’ojlemal ri meb’a’il.

Ke ri chuqa’, pa ruwi’ ri okisanïk k’aslemalil nuq’ajuj chi ri ak’wala’ nikiq’i’ kik’iyisanem ri k’in jun ütz ütz ilinem.

Pa ruk’isb’äl, nuk’üt chi ri tijnem k’o chi k’o rukojolil q’ajarïk b’anob’äl, re k’a tikirel ntel chwäch ri nuray b’ey ri ach’alalri’ïl.

“Ri na’ojil richin jikonem rikilal pa Iximulew k’o pa runik’ajäl ri tob’äl, po xa majun pa peraj okem”, Xunataj, xutz’aqatirisaj chi tikirel yeb’än na’ojil champomal richin ri alk’walaxnem richin tojïk samaj richin ke ri yeruto’ ri ach’alalri’ïl chi nkoje’ jalajöj chajim wa’im.

“Ronojel re k’a nojowatäj pa Iximulew, k’a xtikoje’ na k’ayewal wi majun xtikanux rusolïk pa ri kaji’ ruxe’el”. Xutz’aqatirisaj.

Anadrea Aldana, tob’anel richin jikomal wa’inem chuqa’ ilinem richin Molojri’ïl Ruch’ojib’al K’aslemal (PDH), xutzijoj chi ri man tz’ib’atäl ta, majun nuya’ ta q’ij chi ri saqamaq’ nunojij na’ojil champomal ri nijelun richin ruchupik ri me’ilinem ak’wala’.

Aldana xub’ij, chi ruma ri man e tz’ib’a’täl ta, ri to’onïk richin ri solk’ayewal majun napon pa ronojel ri amaq’el richin ri ak’wala’ ri nkajowaj tonïk, re jujik majun nuya’ q’ij chi nib’än utziläj na’ojil champomal.

“Nojowax jun uchuq’abil molojil richin ruq’ixïk jun nïm to’’onïk”, Xub’ij Aldana. Chuqa’ xuya’ rutzijol chi k’o k’uxlaj ruma ri jaru’il winaqi’ ri e tz’ibatäl ruma ri Sesan, xub’ij chuqa’ chi k’o chi nib’an ütz taq b’anoj ri nijelun apo k’in ri tijomal richin jub’a’ k’ayewal me’ilinem.
MAJUN RUB’ANB’AL RI SESAN
Ri ramaj xuya’ rubixkil k’in rusamajel ri Sesan, Juan Carlos Carías, rija’ pa rutikirb’äl xutzolij tzij, po xub’ij k’in ruk’u’x na’oj chi e ko wi pa jun moloj, xukutuj chi noyox ta pa jun nik’aj ramaj, po xa majun xrak’axaj ri oyonïk xeb’än chi re.


Traducción realizada por Federación Guatemalteca de Escuelas Radiofónicas FGER/radiofger@fger.org


Artículo anteriorJun b’ajan kyioa nee’ tokx tuj qlolj tuj u’j.
Artículo siguienteLa inequidad: flagelo que no cede