Xtz’iib’ak Grecia Ortiz
gortiz@lahora.com.gt
Laj jalol aatin aj Mam naj ch’olob’ resil li rame’k nake’ xk’ul laj numalb’e
Li resil ut li ch’a’ajkilal nake’ xtaw eb’ laj Watemaal laj aatinob’aal maay, naq nake’ wulak sa’ xnub’ajl li tenamit sa’ rokeb’aal saq’e naq nake’ chape’ aran, jo’ chanru ki xch’olob’ laj Vidal Martin, jun aj numalb’e aj Watemaal wank aran Estados Unidos, li ki xye ki wank li xpuktasinkil k’iila sut sa’ li nayeemankre Redes Social, a’in k’I uxmank chirix naq li puktasib’aal esil chi tz’iib’anb’il ki xb’aanu li patz’ok rik’in.
Chirix naq li uxmank li xnawb’al li xk’anjel aj xokol esil, li puktasib’aal esil La Hora Xyaab’ xkux laj Numalb’e, ki xsik’ laj Oswaldo, ki xsaaraq’i chi xjunil li ki xyu’ami aran Estados Unidos., ut li wank chi xk’atq junaq laj numalb’e jo’wi’ li xyaalal k’a’ut naq na’ uxmank li xsik’b’al li xik sa’ li nimla tenamit Norteamerica.
Laj Vidal Martin, jo’ najye li puktasib’aal esil New Yorker, jo’ chanru li xb’aatal jo’ aj Maay a’an ajwi’ naroksi chalen sa’ xk’anjel sa’ xraqleb’aal aj numalb’e jo’ aj jalol aatin, sa’ li xk’anjel nax naw li xyaalal k’a’ut naq k’iila mil li poyanam nake’ xk’e li xikik sa’ najtil na’jej.
Laj Watemaal ki xch’olob’ naq ki wulak EE. UU. Rochb’eeneb’ xna’ xyuwa’ chiru li chiab’ 1999 naq toja’ 4 chiab’ wankre, jo’ aj numalb’e ak wank sa’ xch’ool, chalen naq li xyuwa’chin ki el Watemaal chiru li chiab’ 1982 sa’ xk’ab’a’ li raaxiik’ li yoochaq chi tawasink re sa’ xk’aleb’aal aran Todos Santos Huehuetenango.
Chiru li chiab’ a’an lin yuwa’chin ki eelelik chaq aran Watemala ki chal Estados Unidos, sa’ chaq xwanjik ma’ Ronald Reagan ki xk’uleb’ laj numalb’e, chirix a’an ki xk’amchaq lin yuwa’ ut moqon xo chal laa’o, na naq sa’ inch’ool chanru naq ki qa q’axru li nima’ut naq nakoo hilank chaq chiru li b’e, chan.
KI XTZOL INGLES UT KASTIIY
Naq ki ok sa’ li tzoleb’aal re Oakaland, California, ki xye naq ink’a’ naj naw li Kastiiy chi moko lo Ingles, ka’ ajwi’ li raatinob’aal Mam, ab’an chiru k’iila kutan ki ruu chi aatinak sa’ li oxib’ chi aatinob’aal.
Naq xin k’i, ut xin wank sa’ li tzoleb’aal re Oakaland, ut sa’ li kutank a’an maak’a’eb’ li kok’al nake’ aatinak sa’ li Mam, ab’an anajwank wankeb’ chik naab’al nake’ aatinak sa’ Mam, anajwank nan xik sa’ eb’ li tzoleb’aal chi xjalb’alru raatinob’aaleb’ laj k’utunel ut ech’alalb’ej nake’ aatinak se Mam aj Todos Santos, Cuchumatanes chi kama’in naq nake’ xtaw xna’ajeb’ jalanq chi tenamit chan.
Sa’ xyanq li xk’anjel jo’ aj jalolru aatin laj Watemaal a’in, na’ k’anjelak rochb’een xyuwa’ cho’q aj tz’ak. anajwank chi tzolok ingeniería sa’ jun tzoleb’aal sa’ komonil wank wi’, xb’aan naq naraj twulaq cho’q ingeniero civil.
Laj Oswaldo, ki xyoob’ k’anjelak cho’q aj jalol ru aatin sa’ li na’jej a’an k’anjel li na’ uxmank xk’eeb’aleb’re ka’ajwi’ eb’ li tzolom, moqon ki wank li xk’eeb’al xkomon xk’anjel, chi kama’an naq ki xyoob’ xtawb’al xyaalal k’a’uta naq naab’aleb’ nake’ xik sa’ xteepal li tenamit a’an.
Jo’ chanru naj ye li puktasib’aal esil New Yorker, sa’ li kutank naq ke’ ux xjachb’aleb’ li junq kab’al, la’ Watemaal a’in, ki xk’uljun li b’oqom xb’aaneb’ li molam Mayab, xb’aan naq wankeb’ laj nawol chaq’rab’ yookeb’ xsik’b’al aj jalolru raatineb’ li poyanm xchapb’aleb’
Aran xin yoob’ rilb’al chanru naq eb’ li poyanam nake’ xpatz’ rokikeb’ sa’ in ut aniheb’ te’ ruuq chi ok rik’in Visa, xin naw xb’aaneb’ li molam Mayab, eb’ li molam a’in nake’ oken re xpuktesinkil resil li jalokru aatin sa’ li Maya aran San Francisco, California aran ut xin naweb’ru chan.
Moqon chik, chan ki kanaa chi k’anjelak jo’ aj jalol aatin sa’eb’ li raqleb’aal aatin sa’ li na’jej a’an, ha’ yaal najye jo’k’ihal lin hoonal wank re li xb’aanunkil li k’anjel a’an.
Sa’ li jun junq chi jalok aatin nan b’aanu, naab’al li na’leb’ nan Tzol rik’ineb’ li poyanam, ch’a’aj chi’ us ab’an b’anyox re li k’anjel a’in yookin xtzolb’al naab’al chirix lin komonil, ut yookin xnawb’al li xmay nake’ xk’ulchaq, sa’ xk’ab’a’ li ne’b’a’il, li majewaak, tz’eqtaanaak xb’aaneb’ li poyanam ut eb’ li awab’ej li ink’a’ nake’ xb’aanu li nake’ xye ut maak’a’ nake’ xb’aanu re xtenq’ankileb’, chan.
LI K’ARU AK XRUU XB’AANUNKIL
Sa’ li ch’a’ajkilal ki wank li xk’ulb’al naq ke’ jache’ li xjunq kab’al eb’ laj numalb’e chiru li chiab’ 2018, kin ruu chi xnawb’aleb’ ru jun ch’uuteb’ li qana’ chin li te’ raj aj jalol raatineb’, ab’an yal wiib’eb’ ajwi’ li elenaqeb’ chaq sa’ xk’aleb’aal elenaqwi’ a’an.
Sa’ li kutank a’an eb’ laj nawol chaq’rab’ ke’ xye naq eb’ li poyanam nake’ xtawru, ut kaweb’ chik li xch’ool rik’in li k’anjela a’an ut jwal naq ki xk’ulwu okenk sa’ li xnub’ajl tenamit Texas”, chan.
Jo’kan ajwi’, ki naq sa’ xch’ool naq ki ruu chi aatinak rik’ineb’ laj numalb’e rochb’eeneb’ li xClaudia Gomez, li ki kam sa’ xk’ab’a’ naq ki puub’aak xb’aan laj k’aak’alenel xnub’ajl tenamit. (Patrulla Fronteriza) naq yoo xyalb’al ok sa’ xnub’ajl tenamit sa’ Sur re EE. UU.
Numenaq wiib’ po xpuub’ankil naq ki kam, ab’an ke’ tz’ape’ sa’ tz’alam eb’ li saaj poyanam rochb’eeneb’ xb’aan naq ke’ril chanru naq ki puub’aak laa’in kin wulak aran chiru li po agosto, jun reheb’ a’n wank rochb’een naq ki k’ulmank chi xjunil a’an, chan.
Kama’in naq xwank, chan naq ki ok sa’ li na’jej a’an jo’ aj tenq’ re laj nawol chaq’rab’, moko jo’ta aj jalol aatin eb’ a’an ke’ aatinak rik’ineb’ laj nawol chaq’rab’ sa’ kastiiy, yal jun lem na jachok qa yanq, jun reheb’ li saaj al, li rochb’een chaq li xClaudia na’ k’utunk naq ink’a’ saa wank xb’aan naq kiril chi kamk li xlo’oy”.
Xb’aan naqa li kik’ulmank, chan naq jwal ki xuwak ut ki raho ki reek’a laj Watemaal xiikil naq na yaab’ak ut nay ye naq chanru naq li rech’alal yookeb’chaq xk’a’uxl chirix, li ke’xb’aanu laj Migracion reheb’ li oxib’ chi saaj al re naq ink’a’ te uxmanq li xk’eeb’aleb’ chi’ testiiw re xjitb’al laj k’aak’alehom xnub’ajlj tenamit.
Jo’kan naq chirix chi xjunil li kix k’ul, ki waklesink xch’ool ree xsik’b’al junaq li tenq’ re li xkawresinkileb’ aj jalol aatin, xb’aan naq yoo chi rilb’al lix majelalil laj jalol aatin sa’ eb’ li xteepal li najtiltenamit re xtenq’ankileb’ laj Watemaal sa’ jalanil tenamit, ut sa’ xk’ab’a’ naq jwal raa nake’ xk’ul laj numalb’e naq nake’ t’ane’ sa’ ruq’b’eb’ laj k’aak’alenel tenamit aj q’an is.
A’an rajlal, chan naq jwal wi’chik na k’anjelak sa’ eb’ li na’jej nake’ hilankwi’ laj jalanil tenamit nake’ xpatz’ xkolb’al sa’ xtenamit laj q’an is, wank naq sa’ eb’ li tzoleb’aal, ut jwal wi’chik rik’ineb’ li poyanam li ak xe’ xtaw xna’ajeb’ arin EE. UU.
LI AATINOB’AAL MAAY WAK XJALANIL
Chirix li xwankwi’ patz’ok, wi najk’erib’ chiru a’an naj tenq’a eb’ li komon ut naj b’aanu, ab’an kama’ xqaye wi tix k’erib’ chiru xb’aan naq li aatinob’aal Mam, wan naab’al xjalanil. Nawaj li xch’olob’ankil chirix li aatinob’aal Mam, na wulak raj chiwu xk’utuk sa’ li Internet cho’q reheb’ laj jalolru aatin ree naq te’ ruuq xtzolb’al chi xjunqal li xjalanil na’ oksimank sa’ jalanil na’jej” chan.
LI AATINOB’AAL MAM AN’AN LI XB’ELE AATINOB’AAL JWAL OKSINB’IL SA’ RAQLEB’AAL CHIRIX AJ NUMALB’E.
Re xtawb’alru li rajb’alru sa’ li xk’anjelankil li jalok aatin, ka’ajwi’ rilb’al xk’ihaleb’ li poyanam aj Watemaal chapchookeb’ sa’ xnub’ajl li tenamit sa’ Sur, chiru li chiab’ 2019 xe’ wulak 264 mil, li naraj xyeeb’al naq numtajenaqeb’ li xk’ihal laj Watemaal li xe’ xyal li ok sa’ li tenamit EE.UU.
Chirix li ak xyeemank, naru xk’a’uxlankil makach’in xk’ihaleb’ laj jalolru aatin xe’ xyoob’rib’ sa’ xk’a’b’aeb’ laj numalb’e, jo’kan naq sa’ li tenamit NEW Yorker, najye naq sa’ li raqleb’aal, li aatinob’aal Mam a’an li xb’ele aatinob’aal li jwal na’ oksimank sa’ raqleb’ aatin, chiru li chiab’ ki
nume’ a’an li jwal x-oksimank chiru li aatinob’aal Frances
Sa’ xyanqeb’ a’an, oxib’ li aatinob’aal Maay re Watemaal wankeb’ sa’ xyanq li ob’ xkak’aal chi aatinob’aal jwal na’ oksimank: Mam, K’iche’, ut Q’anjob’al.
Sa’ li tenamit jo’ naj ye li ajlank poyanam uxb’il chiru li chiab’ 2018, k’uub’anb’il xb’aan Instituto Nacional de Estadistica (INE) yaal naq wech’b’ilrix xb’aan naq moko tz’aqaltaru jo’ na’ ajmank, najye naq wankeb’ 6 waqib’ millones rik’in wuqub’ xjunlaju k’aal mil, Oxib’ xwaqk’aal xkab’ oq’ob’ = 6,207,503. Nake’ aatinak sa’ junaq li aatinob’aal Maay, li xk’ihaleb’ elenaqeb’chaq Alta Verapaz, Quiche, Huehuetenango, Chimaltenango ut Totonicapan (chixjunileb’ aj numalb’e)
NAAB’AL XYAALAL NAQ NAKE’ XIK CHI NAJT , AB’AN LI MAJEL TUMIN A’AN XB’EEN XYAALAL
Sa’ xk’ab’a’ naq na’noru xb’aaneb’ li poyanam nake’ wulak EE.UU. laj Oswaldo xch’olob’ naq naj k’e reetal k’a’ut naq nake’ xik sa’ li tenamit a’an, ab’an li xb’een ch’a’ajkilal xb’aan xmajel li tumin.
Nan k’a’uxla naq li awab’ej k’iila sut xb’alaq’Ieb’ li poyanam, chi kama’an ink’a’ na’ ux xtawb’al li k’anjel re li yu’am, jo’kan naq sa’eb’ li tenamit nake’ el chaq ut nake’ chal sa’in, yaal naq moko chi xjunileb’ta nake’ ruu chi chalk xb’aan naq ink’a’ nake’ xtaw chanru” chan.
Ki xye ajwi’ naq wank chi naab’al li xyaalal k’a’ut naq nake’ el chaq sa’ xtenamit xb’aan naq nake’ reek’a’ naq moko wankta xkawileb’ xch’ool chi wank sa’li na’jej xiw xiw naq wankeb’ sa’ xtenamit.
Wankeb’ li poyanam aj ralch’och’ li nake’ raj li xk’uub’ankil junaq li xnimal molam, ut a’in taa k’anjelaq chiruheb’ re naq te’ oxloq’iiq ut te’ xtaw li xk’ulub’, ab’an rajlal li awab’ej, empresas, maraj xb’aan li politica ink’a’ nake’ uxmank li xkanab’ankil xb’aanunkil, sa’ naab’al li na’leb’ eb’ li awab’ej ink’a’ nake’ xb’aanu li nake’ xyeechi’I, ut junchik eb’ laj EE.UU. k’iila sut nake’ xmajewa li qa tenamit aj ralch’och’ chan.
XE UX LI XCH’A’AJKINKILEB’ XB’AAN LI MAJEL KUYUM XE’ XTAW JUN XRAMB’AL WANK SA’ AATIN
A’in ki wank xpuktesinkil sa’ li New Yorker, ki xye ajwi’ chirix naq ki ux li xjachb’aleb’ li poyanam rik’ineb’ li ralal xk’ajol, xb’aan li na’leb’ majel kuyum, naab’aleb’ aj numalb’e ke’ uxmank li risinkileb’ li ralal xk’ajol chiruheb’ ut li xk’ihaleb’ a’an aj ralch’och’eb’.
Qawa’ Lee Gelernt, aj nawol chaq’rab’ re li A.C.L.U. ki xch’olob’ naq ki xk’e reetal naq li xk’ihaleb’ li ke ux li jachb’aleb’ rik’ineb’ li ralal xk’ajol aj ralch’och’eb’.
Eb’ li poyanam aj ralch’och’ mare ink’a jwal ke’ xtawru chi xjunil li yookeb’ chi xk’ulb’al ut li xk’ulub’, ke k’ojla xch’ool chi xkanab’ankileb’ li ralal xk’ajol ut ink’a’ ke’ xsume li xk’ulub’ re yalte kanab’aaq chi royb’eninkil k’aru te’ uxmanq li xkanab’ankilwi’, ut jo naj jultika li esil naq jwal xk’anjel li xjalb’al li raatineb’ re te’ xtawru li nake’ yeemankre.
Naj ye ajwi’ li esil naq li xnimal li ramleb’ a’an li aatinob’aal ut a’in x-oken sa’ li xjachb’aleb’ li na’b’ej yuwa’b’ej rik’ineb’ li ralal xk’ajol.
Federación Guatemalteca de Escuelas Radiofónicas FGER / Maya Q’eqchi’ variante de Cobán, Alta Verapaz / radiofger@fger.org / www.fger.org
