Ruma Grecia Ortiz
gortiz@lahora.com.gt

Tzalq’omanel Mam nutzijoj ri q’atb’äl b’ey ri nk’ik’oysaj ri jalpakinem.
Ri tzijob’äl b’anob’al chuqa’ ri tzijonem jun k’ayewal ri nkik’oysaj ri Aj iximulew ri yech’on jun mayab’ ch’ab’äl ri yeb’a’pon pa jachojuch’ pa ruqajib’äl kaq’iq’ yechapatäj, jub’a’ nutzijoj ri Oswaldo Vidal Martin, jun jalpakinem Aj iximulew ri xkuje’ pajotol ab’ya ri xtalux k’ïy k’ïy mul pa ruya’l kematz’ib’, ri taluwuj New Yorker xub’än k’utunïk chi re, richin jun chi ke riru’eltzijoj.
Chi rij retamaxik re samaj talutzijonem, Ri hora ruch’ab’äl ri jaljpakinem, xukanuj ri ma Oswaldo rija’ xutzijoj, jun peraj chi ri ruk’oysam pe pajotol ab’ya chuqa’ achike’ rub’ankil taq at k’o chi kinaqaj ri jalpakinem rutz’eton pe chi, janta pe ruma ri k’ayewal pwaqil chuqa’ ruma e mestan kan ri ruq’a’ taq tinamït chi ri amaq’, nub’än chi ri winaqi’ nkinojij yeb’e’ ke la’ releb’al kaq’iq’ Yala’.
Vidal Martin, nub’ij kan chi New Yorker, janta pe nukusäj mayab’ tzyaqb’äl, ri q’ij petenäq wakami nsamaj chi tzalq’jomanel pa q’atöy tzij jalpakinem, ruma ri rusamaj retaman, pa ruwi’ ri achike’ nib’anun chi e janila k’ïy pa mil winaqi’ nkinojij yeb’e’ nikiya kan ri qitinamit.
Ri Aj iximulew xutzijoj chi xapon pa EE. UU., kik’in rute’ rutata’ pa 1999 k’a ok ri kaji’ rujuna’, po, janta pe xch’on kik’in ri jalpakinem kan ja taq ri rumama’ xunojij xuya’ kan ri amaq’ pa 1982 toq xanimej pe ruma ri k’ayewal kamisaxïk pa rutinamit, Todos Santo Domingo Huehuetenango.
“par i juna’ ri – numama’ – xanimaj el pa Iximulew xpe’ pajotal ab’ya chupam ri q’ijul re’ toq xkoje’ ri Ronald Reagan xeruken apo q’axajamaq’, xik’o’ jun ka’i’ oxi’ juna’ rija’ xuk’u’aj apo ri nutata’ y ke ri’ xojok apo k’in ri nutata, ninna’ toq xojpe xojq’ax pa jun ch’oy k’o chi xqaxalq’otij chuqa’ akuchi’ xojpa’e’ wi’ richin yojuxlan”, Xub’ij kan.

XRETAMAJ INGLÉS CHUQA’ KAXLAN CH’AB’ÄL

Toq xok apo pa tijob’äl pa Oakland, Californi, xutzijoj chi majun nichon wi nixta inglés nixta kaxlan ch’ab’äl, xa xe ri Mam ch’ab’äl, po k’in ri ramaj xik’o xtikir xretamj chi oxi’ ch’ab’äl.
“xik’ïy, xib’e’ pa tijob’äl pa Oakland ri ramaj ri majun wi ak’wala’ yech’on Mam, po, wakami e k’o chik, wakami yinb’enäq pa taq tijob’äl richin nq’asaj kitzij ri tijonela’ ri k’o kitijoxela’ chuqa’ ach’alalri’ïl ri yech’on Mam chi Todo Santos Cuchumatanes, re k’a xa npe pa jujun k’ojlib’äl ruma’ e k’o achamaqi’ chi jujun taq tinamitalil”, xutzijoj.
Ke ri’ chuqa’ chuwäch ri rusamj ajq’asöy tzij, ri Aj iximulew nub’än jun chik samaj nupab’a’ nimäq taq jay, samaj ri nub’än junan k’in rutata’. Wakami nutijoj ri chin ntok nojk’ayel pa jun tijob’äl chi ri tinaminatil, k’an nurayb’el ntok nojk’ayel winaqil.
Oswaldo, xutikirsaj rusamaj chi tzalq’omanel, k’a ri’ xsüj jun samaj chi re, k’an richin jun tijoxel, k’in ri juna’ xiya’ox k’ïy ramajil chi re k’in re xutikirb’a’ jub’a’ chik runa’oj pa ruwi’ ri rub’eyal jalpakinem.
Nuch’ob’ ri ma New Yorker, chi chupam ri k’ayewal chi ri jachonik chi achalalri’ïl, ri Aj iximulew achin xuk’ül jun oyonïk chi ri rub’ixikil na’oj Mayab’, ruma ri q’atöy taq tzij yekikanuj wi winaqi’ ri yekowin yetikir nkiq’asaj tzij chi riwinaqi’ yeq’at. “Xintirb’a’ xintz’ët achike’ rub’eyal ri winaqi’ nkikutuj jun rub’eyal chi k’ojlib’al o toq tikirel nkik’ul ki visas, po k’a ri’ xinwetamaj pa ruwi’ ri rub’ixikil na’oj Mayab’, molojil ri nuya’ ruq’ij chuqa’ nuq’alajirisäj ri q’axan tzij Mayab’ pa San Francisco, California chi ri’ xinwetamaj kiwäch”, Xub’ij.
Ke ri’ xik’o’ ri juna’, xub’ij chi xunojij xsamaj jub’achik pa ruwi’ ri q’axan tzij pa taq q’atb’äl tzij, po ronojol petenäq k’in ri ramaj k’o rik’in.
Pa jujun tzalq’omanik ninnataj ri nkik’oysaj ri winaqi’, janila k’ayew, po, ninwajowaj ri ramajil nb’än ruma k’in ri nwetamaj pa ruwi’ ri tinaminatil chuqa’ nuchapon nwetamaj ri sokotajïk ri exkik’oysäj ruma ri meb’a’il, tz’ilanem chi ke ri winaqi’ chuqa’ ri champomal ri majun ruk’utb’äl na’oj richin yeruto”, Xub’ij.

JUNJUN TAQ RUNA’OJ PA RUWI’ RI RUK’OYSAN PE

Pa ri k’ayewal meq’onïk ruma ri jachonïk chi achalalri’ïl jalpakinem ri xk’ulwachitäj pa ri juna’ 2018, xkoje’ ramajil chi xretamaj kiwäch jun molaj ixoqi’ ri nkajowal wi tzalq’omanem, po, pa ruk’isb’äl xa xe wi e ka’i’ e aj rutinamit ruxe’el.
“Ri jun b’ey ri’, ri q’atöy tzij xkib’ij chi xkitz’ët chi ri winaqi’ xq’ax chi kiwäch ja re janila tob’al xuya’ chuqa’ ja re jun chi re ri xok’oysäj pa ruk’aslem ri xuya’ kan retal pa jachojuch’ chi Texas”, xub’ij.
Chuqa’ ri xtzolin ri k’utunïk xunataj chi xi’ex ramajil chi re chi xtz’ijon kik’in jun, ka’i’ oxi’ jalpakinem ri eb’enäq k’in Claudia Gómez, ri xkäm ruma jun k’aqoj q’aq’ ruma jun rusamajel puqchajinem toq nrajo’ wi ntok apo pa ri jachojuch’ ruqajib’al kaq’iq’ chi EE. UU.
“Xik’oyan kan ka’i’ ik’ taq xk’aq chi q’aq’ k’a ri xkän, po e k’o wi’ ri alab’oni’ etz’apäl ruma xkitz’ët ri xk’ulwachitäj k’o yan kan chi q’ij, rïn in k’o wi chi ri’ pa ruwaqxaq ik’, jun chi ke rije’ k’o wi rik’in rija’ toq xk’uwachitäj ronojel” Xub’ij.
Ke ri’ chuqa’ xub’ij chi xok pa k’ojib’äl man achi’el ta tzalq’omanel, po xa achi’el q’asöy tzij chin jun q’atöy tzij, “ rije’ xech’on k’in ri q’atöy tzij pa kaxlan ch’ab’äl, po jun lemow yojrujech wi, jun chi ke ri alab’oni’, ri k’o wi k’in ri Claudia rusachon wi ri ruk’u’x ruma’ ri xuk’oysaj chuqa’ ruma xutz’ët rukamik ri rachb’il.
Ri xutz’ët kan xusiloj ranima’ ruma ri Aj iximulew ntöq’ chuqa’ nutzijoj chi ri rach’alalri’ïl nupo’ wi ri’ kik’u’x ruma rija’, “re xa xub’än jalpakinem chi kij rije’, rije’ e oxi’ wi ok richin majun ta xkiya’ rutzijol chi kij ri winaqi’ chi jalpakinem”.
Ke ri’, ri xuk’ulwachij, xukusaj richin xukanuj jun samaj chi tijonem kichin tzalq’omanela’, ruma xutz’ët chi xa jub’a’ wi winaqi’ ri tikirel yekito’ ri kiwinäq, chuqa’ ruma jun cholajitz chi etzelal kuma’ ri q’atöy tzij Pajotol Ab’a chi kij ri jalpakinem.
Kan chi ronojel, xutzijoj chi nsamaj k’in tajin chi k’ojlib’al chuqa’ taqonem tzij, k’o b’ey k’in tijob’äl, po kan janila kik’in winaqi’ ri e k’o chik apo pa EE.UU.

RI MAYAB’ CH’AB’ÄL K’O JALAJÖJ RUB’IXKIL

Nqab’ij chi ri nitzolin ri k’utunïk, Wi’ k’o pa ruq’a’ yeruto’ juley chik, nub’än, po re nub’än wi ntikir, ruma ri Mam, k’o jalajöj rub´ixkil.
“Nwajo’ nya’ nuk’u’x k’in ri ch’ab’äl Mam, ninrayb’ej ta nya’ tijonïk pa ruya’l kematz’ib’ chi ke tzalq’omanela richin nketamaj ch’aqachik rub’ixkil tzij chi juley chik taq tinamït”, xub’ij.

RI MAM JA RI’ RI RUB’ELEJ CH’AB’ÄL RI YALAN NUKUSÄX PA Q’ATB’ÄL TZIJ CHI JALPAKINEM

Richin nq’ax chqawäch ri rajowaxik ri k’o pa samaj chi tzalq’ominem tikirel takanuj ri rajilab’äl winaqi’ Aj Iximulew eq’aton pa ri jachojuch’ ruqajib’äl kaq’ïq’, ri pa 2019 xb’erq’i k’in jun 264 mil q’atonïk, re nuya’ chi tzij, chi e janila ri xkiya kan ri Iximulew richin xkajo’ xe ok apo pa EE. UU.
To re’, tikirel nuya’ jun retal, chi k’o rajowaxik tzalq’omanela’ ri ruk’utum pe ri’ pa taq k’ayewal jalpakinem, chuqa’ ri New Yorker, nub’ij chi “ri tinamital chi q’aton tzij, Mam ja ri ri’ rub’elej ch’ab’äl ri yalan nukusäx pa taq q’atb’äl tzij ri juna’ xik’o kan, ja re’ yalan nuk’usäx chwäch ri Francés”.
Pa ruwi’ rije’, nb’ix chi oxi’ mayab’ ch’ab’äl chi Iximulew, xe ilitäj pa ri juk’al wo’o’ ri yalan k’atzinel: Mam, K’iche’ chuqa’ Q’anjob’al.
Pa ri amaq’, k’in ri xilitäj pa ri rajilajitz 2018 ri xub’än ri molojri’ïl amaq’el chi Retamab’alil molob’a’ (INE) ri b’anum pe k’utunem pa ruwi’ ruma, ri jalajöj taq tzij, jun tunajil chi 6 mil 207 mil 503 yech’on jun mayab’ ch’ab’äl , b’ama’ chi konojel ye’ilitäj pa Kob’an, k’iche’, Chinab’ajul, B’oko’ chuqa’ Chwi Miq’ina (konejel k’in ajilab’äl chi jalpakinem)

YEQ’AX APO JUN CHIK AMAQ’ RUMA JALAJÖJ TAQ K’AYEWAL, PO RI PWAQIL JA RI LA’IL.

Ruma ri yalan ntzijon kik’in ri winaqi’, yab’a’ pon pa EE.UU. Oswaldo xuq’alajirisaj chi rutz’eton achike’ rub’eyal jalajöj taq k’ayewal nub’än chi ri winaqi’ yeq’ax apo jun chik amaq’, po ri yalan nutz’ët ja ri k’ayewal k’o pa ri pwaqil.
“Ninch’ob’ chi ri q’atöy majun tonïk nuya’ chike ri winaqi’, to majun ramajil richin jun ütz k’alemal, b’inem, pa taq qatinamit, to ruma ri’ e k’ïy chiqe ri winaqi’ yepe’ wawe’, man konojel ta yetikir yepe’, ruma majun rub’ankil chi yetoqa’”. Xib’ij.
Chuqa’ ke ri’, Xutz’aqatirisaj chi k’o juley chik k’ayewal ri nub’än chin nkiya’ kan ri kitinaminatil, ruma majun nikina’ ta chajiniïk chuqa’ nkina’ itzel oqanïk pa ki’amaq’ qa.
“K’o b’ey e k’o achamaq’i’ taq winaqi’ ri nkajo’, nkirayb’ej nikib’än jun molaj, chi niya’ox ta kiq’ij, po janta pe ri q’atöy tzij, molsamaj chuqa’ ri na’ojil majun nkiya’ q’ij, k’o jun tunem chi majun yeto’ox k’in ri q’atöy tzij, chuqa’ ri EE.UU. retzelan ri achamaq’i’ k’oyan kan chi juna’”, xub’ij.

K’AYEWAL RUMA KOCH’ONEM CERO XKIL JUN Q’ATB’ÄL CHI TZIJONÏK.

Ri tanaj xutalux rutzijol ri New Yorker, chuqa’ nub’ij chi chupam k’ayesach jachonïk chi ach’alalri’ïl xub’än ri na’ojil koch’onem Cero, akuchi’ xejach e janila k’ïy jalpakinem , e k’ïy e ruxe’el wi’ achamaq’i’.
Lee Gelernt, q’atöy tzij chi ri A.C.L.U., xuq’alajirisaj chi ri tanaj ri k’in ri molaj nsamaj wi’ xril chi kan e janila’ e k’ïy te’ej tataj ri e jachon e achamaq’i’ taq winaqi’.
“Ri laq’ob’el achamaq’i’ winaqi’ rik’in jub’a’ man kan ta xtikir xq’ax chkiwäch ri kich’ojib’al, ruma ri xa choj xkiya’ ki chi xejach kik’in ri kajk’wal chuqa’ xkiya’ kan ri kich’ojib’al k’ik’ojlib’al”, Nub’ij ri tanaj ri nub’än nataxïk chwäch ri k’ayesach chuqa’ rajowaxik tzalq’omanela’ ri xuk’ut pe ri’.
Chuqa’, ri ch’utitzijöl nub’ij chi ri q’atb’äl chi ri ch’ab’äl, xton chi k’ïy chi re, ri jachonïk chi kikojol te’ej tataj k’in k’ajol


Federación Guatemalteca de Escuelas Radiofónicas FGER / Maya Kaqchikel, variante de San Juan Comalapa, Chimaltenango / radiofger@fger.org  / www.fger.org


Artículo anteriorWANK CHI NACH’ RIK’INEB’ LI QECH TENAMITIL
Artículo siguienteJUN MELTZUL YOL MAM NQB’ANTA ALKYE T-QAYAL QE’ B’ETA XJAL TUJ JUNTL TNOM.