Tuj xjaw te noviembre teja jnab’qi lu at jun tumal o tzetz b’ajna tipamal kywa nee’, t-k’ux tuj u’j 14,084 nee’ junx maj b’ajna tipa tu’n weyaj, jaxsan ma tz’ajtz chintl kumna tuj 12,382 te 2018 tzitzan qe’ aj kawal tunj tipamal aquntl o tzok tij.
Tuj qtamna paxil nimx nee’ b’ajna tipa tun weyaj tuj Plan de hambre Estacional te 2018 qe’ aqanal b’ix aj tzib’al tib’aj weyaj o tz’el t-nik tij qa at nee’ nk’im tu’n nimxax weyaj.
Ju’x tuj portal Sansan te b’eljaj tajlal noviembre teja jnab’q’i lu, jatz t-qb’an u’j 57 k’yimna tu’n nimxax weyaj b’ix sunja 137 o b’aj nee’ xu’j, nee’ xinaq tuj 2018. ¿b’ix okxpa tzunj o b’aj?
Jatzan qe’j tnom Alta Verapaz, San Marcos (T-xe Chman), Escuintla, Chnab’jal b’ix tuj Paxil jatzxaxsan nchi kyimna tu’n tipamal weyaj, je’j ne nee’ tokx tuj waqaq xjaw npon b’aj te kab’a jnab’qi b’ix jaxaxtl tzun qe’j te kab’lajaj b’ix te winaq kyaja xjaw.
Tej 57 kyinma tu’n tipamal weyaj 39 jatza ekyimaq’e tuj qe’j tnom Alta Verapaz, Chnab’jal, T-xe Chman, Escuintla te kyqilxqa 26 xuj b’ix 31 xinaq nimxax mix nchi pona te kab’a jnab’qi.
“KYQILX AT TUJ U’J TUN PAXIL AT TUMAL”
Jxin ajkawal tuj qanb’al te tnom Carlos Soto tej tyola tib’aj jawnax weyaj otza tzok chintl tkajlal, otza txi chint aquntl tib’aj tipamal weyaj kyi’ nee’ tuj kyqilx tnom b’ix ma txi’ jyet kab’ xjal te aqanal tib’aj yab’al lu.
At nimxax totza chintl tu’n kyaq, totza chintl tu’m a’ tuj kyk’uj, tun qalb’aj nb’ajtza t-smon tib’.
Jxin aj kawal ti’ yab’al Soto nyola xin o chyokx nee’ tuj qamb’al tun weyaj, otza chyetz tuj qanb’al ot tzul ch’in kynab’l te jun xjaw, at nchyokx meltzaj juntl maj, min pon kyk’ujlaj kyu’ qe kyman kyun qe kytxu nchyokx tzib’at juntl maj b’ajna kyipa, nokx tzib’atl kyb’I juntl maj, jutza njeza tqenal b’iyb’aj tuj u’j.
“TUJ U’JMI NJAW NAJ TUMAL TIPAMAL WEYAJ”
Jxin Juan Aguilar aj kawal tuj jun aquntl kye xjal OXFAM ntzaj t-qb’an xin qej kyb’i nee’ nkuj tzib’at tuj u’j ojxa nxi nimax yab’al kyij tu’n weyaj. Tunj minti jun k’uxb’il nok tb’I Equipo Antropométrico tu’n Ministerio de Salud tok kyeyat qe’ nee’ t-melel kychu’l b’ix kywe’.
Jux qe aj aqanal nya’ jex jun maj nchi b’aj meltzet jutza min ti’ t-txola. Junt te toxa, nya nim aqanal tok ti qchunqalal tuj Ministerio de Salud tuntza mi kyaj chin aquntl tuj tumal.
Juntl tyol jxin Aguilar mixix nxi’ jun t-xola aquntl tu’n kynet qe nee’ tuya weyaj mintix tumal-
Kab’a t-txola aquntl tuntza tb’int, tnel mi tzex b’aj kyeyb’al kye nee’ te kab’a jnab’qi’ tu’n nya’ nim aqanal, tkab’ qe’j ne te kab’a b’ix te jwe’ jnab’qi’ nya’n je tokx tuj kyeyb’al tib’aj yab’al te weyaj.
Qa ma qu ok noj kyi nee’ nya’ nim kyalal tuntza mi che’x itshan b’ixqa minal qe’ nee’ tuj u’j jetza nee’ja nchi kim.
ILTI QA YOL KYEY QE’ TNOM JALA NAJA B’IX TB’ANAL.
Tshij jxin Otto Rivera, aj kawal tuj Coordinadora Institucional de promoción por los derechos de la niñéz (CIPRODENI) kyajlal nee’ b’ajna tu’n wayja, mintix tumal qe’ aj kawal tuj Paxil, mi jopab’aj t-txola kyu’.
Mi tzel ju niy tu’n INE, tu’n SESAN b’ix qa tu’n Ministerio de Salud (aj kawal ti qchun’qalal) jutza nya’ jax, mi tzel qnik tij.
At jun b’ajna tipa qe’ aqanal kye qe aj kawal tuj qtanma Paxil, ojat tokx kyi xin nim aqanal tuntza tb’intja yab’il weyaj kye nee’, tuntza tjawxax tumal jte’ nee’ b’ajna tipa tun weyaj.
¿Titza kab’ela jun tb’anal tumal? ¿Titza kab’ela qe jtexax nee’ xuj b’ix qe nee xinaq b’ajna tipa tu’ weyaj tuj tnom Paxil? Kab’el qe tunxax teel qniyk tij, b’ix tuntza sk’et qnab’l tij tizaz ktemal aquntl jaxax toklen, tuntza nya’ nimxax nee’ b’ajna tipa tu’ weyaj.
Jxin Rivera u’l tuj tjuj xi, tej tuj enero 2016 etz jun tumal tu’n CIPRODENI qa te lajaj nee’ jwe’ bajna tipa tu’ weyaj te qaq jnab’qi, xitza qb’et te Jimmi Morales jalatzuna, t-txol lajaj nee’ b’ajna tipa wuq tun weyaj.
KYAJA TQEN TUNTZA NINTI WEYAJ KY NEE’
Jxuj María Fernanda Rivera, at tnab’l xuj tib’aj wab’j kye nee’, ma jax tqenal tuj jnab’qi’ lu twitz tuj 2018, tzitzan jun t-txola u’j at kyaja t-qen t-temal b’an wab’j.
Tnel t-qen, nim wab’j ktemal tuj jun kojb’al qa minti jb’al, b’ix minti wab’j il tij chi xel kyeyat xjal tun weyaj, nimxax kxe’l kyeyat tumal qa minti’ wab’j.
Tkab’ t-qen, nim xjal meb’a tu’ minti¡ aquntl kye qe mamb’aj tuntza at wab’j.
T-oxa t-qen, tib’aj Aprovechamiento Biológico, kokal xnaqtzet qe’ nee’ ti’ kwa, alkye b’a’n t-xi kywa’n, alkye tb’anal wab’j.
T-kya’ t-qen, kokal kyeyat alkye wab’j nxi kyu’ xjal ti’ kynab’l xjal tuj jun kojb’al.
Tuj qtanma Paxil, tumal loj at aquntl kye xjal, tuntza at pwaq tuntza tlaqet nim tb’anil wab’j, kye kyqilx qe xjal.
Tzitza Rivera, qa mi xi’ kyeyat tumalj kyaja t-qen ju’n kyten qe nee’ tuj kab’l jnab’qi’ b’ixqa ot txi tshiy tqemal.
Andrea Aldana, ko’pl ta weyaj tuj qtanma tuj Derechos Humanos tzitzan xuj, tun tzanj u’j nok tb’i te Subregistro, mi ne’x t-nab’l qe’ aj kawal tuntza t-xi kyen xin t-qenal aquntl tib’aj weyaj kye nee’.
B’ix tun tzun subregistro, mi pon b’aj ma kye xjal naqch, jatza mi pon aquntl tuj tumal.
Tisaka kokal jun tipamal kyun qe aj aqanal bìx at jun qb’is ntzaj tu’ nim kwal yab’ tu’ weyaj tuj qtanma Paxil.
MINTI’ TILAL TE SESAN.
T-xi yola La Hora tij jxin Juan Carlos Garías jawnax aj kawal te SESAN tuntza t-xi’ chin yol tib’aj weyaj kye nee’, tnel ajtza t-t’zoqb’en xin, tzitzan xi qa at xin tuj jun cha’mb’al jey chi tzaj yolana wi’j nej chintl tzitzan xin, nqoxsa yolana tij xin, minti ntzaj t-t’zoqb’en xin tuj yolb’al.
Traducción realizada por Federación Guatemalteca de Escuelas Radiofónicas FGER/radiofger@fger.org/Maya Mam, variante de Todos Cuchumatanes
