Toj sa’ li b’eleeb’(9) xb’e li po Noviembre re li chiab’ a’in, li (Sistema de Información Nacional de Seguridad Alimentaria y Nutricional SIINSAN) xe’ xye naq Kaalaju Mil rik’in kahib’ ro’k’aal xk’ihaleb’ li kok’al yajeb’ xb’aan majel kawilal chiru li chiab’ 2018, anajwank xk’ii chi’us xb’aan naq xe’ ruu chik chi rajlankileb’ li chi xjunileb’ yaj chankeb’ laj k’anjel sa’ chaq’rab’.
Ab’an li wankeb’ chi us li xnawomeb’ nake’ xye naq, moko toja’ ta anajwank taa uxmaq xnawb’al naq numtajenaqeb’ li kok’al yajeb’ xb’aan majelkawilal, yalxb’aan b’an naq ink’a’ nake’ raj li xyeeb’al.
Li xyaalal naq li Plan de Hambre Estacional 2018, li secretaria de Seguridad Alimentaria y Nutricional (Sesan) ki xsume naq wankeb’ naab’al li kok’al xe’kam xb’aan li majel kawilal.
Jo’kan ajwi’ sa’ li esil naj numsi li ( SIINSAN ) naj jultika naq toj sa’ li 9 xb’e li po Noviembre re li chiab’ a’in xe’ kam 57 (Wuqlaju Roxk’aal) li kok’al xe’ kam xb’aan li majel kawilal, ab’an jwalwi’chik li xk’ihal li maji’ xe’ xye. Li tzaqal xk’ihalxe’ kam a’an 137 chi kok’ teelom ut ixqa’al xb’aan li majel kawilal chiru li chiab’ 2018, jo’kan naq naab’al li moko nake’ xk’eta chi na’liik li wankeb’ sa’ li majel kawilal. ¿ma ka’ajtawi’ a’in li nake’ kam rajlal chiab’.?
Sa’eb’ li teep Alta Verapaz, San Marcos, Escuintla, Huehuetenango, ut Watemaal, a’aneb’ li na’jej na uxwi’ xtawb’al xk’ihal li yaj xb’an majel kawilal chankeb’ laj Centros de Salud. Li resil najye naq wajxaqib’ xkaak’aal (68) sa’ xyanq jun cient xk’ihal a’aneb’ li kok’al aj 6 ut aj 2 chiab’, ut k’uula’al aj 12 toj 24 po xyu’am, wankeb’ waqib’ roxk’aal (46) sa’ xyanq jun cient.
Sa’ xyanqeb’ li Wuqub’ Roxk’aal (57) xe’ kam xb’aan majel kawilal b’eleelaju xkak’aal (39) xk’ulmank sa’ eb’ li Teep Alta Verapaz, Huehuetenango, San Marcos, ut Escuintla. Waqib’ xka’k’aal (26) kok’ Ixq, ut Junlaju xka’k’aal (31) kok’ teelom ut li xk’ihaleb’ li ke’kam maji nake’ el wiib’ chiab’.
SA’ CHI XJUNIL XTUSLAL RESIL SA’ LI TEEP WATEMAAL NA WANK XMUQB’AL RESIL.
Laj Jolominel sa’ li Ministerio de Salud Publica ut Asistencia Social, Carlos Soto, ki xye naq xk’ii li xnawb’al resil li sa’ xk’ab’a’ naq uschik yookeb’ xk’eeb’al reetal naq tye, ab’an sa’ chi xjunil li esil nake’ xtus moko tz’aqalta reru na’ uxmank.
Ma’ Soto najye naq yookeb’ chi xk’uub’ankil re li xnawb’al jarub’ tz’aqal li kok’aleb’ yokeb’ xtawasinkil xb’aan li majel kawilal, ut naq xe’ xk’e naab’aleb’ chik laj k’anjel ree li xokb’al chaq resil xk’ihaleb’ li yaj wankeb’.
Toj wankeb’ chik naab’al xe uxmank li xtawb’al, ab’an sa’ xk’ab’a’ jalan chik li yajel jo’ li nume’sa’, jolomb’ej jo’kan naq xnumtaa li majel kawilal sa’ xyu’ameb’ li kok’al chan ma’ Soto.
Chi kama’in Ma’ Soto na’b’alaq’ik rik’in li xyeeb’al naq moko jwal kawta yookeb’ xk’ulb’al li majel kawilal li kok’al yal xb’aan jalan b’anchik li yajel naq xnumtaawi’ li majelkawilal.
Jo’kan ajwi’ Ma’ Soto naj ye naq anajwank yookeb’ xtusb’alru chi chaab’il sa’ li Muhiltusleb’tz’iib’,re naq taa uxmanq xnawb’al ma jwal numtajenaq li majel kawilal sa’ xyu’ameb’ li kok’al maraj yal kach’in ajwi’ ut nake’ xkawila xyeeb’al naq rik’in a’an te’ xjeb’ xmuqb’al li resilal jarub’eb’ li yaj xb’aan majelal kawilal.
Xjultika ajwi’ naq naab’aleb’ nake’ wulak sa’ eb’ li b’anleb’aal, nake’ uxmank li xch’oolaninkil chi’ us ut nake’ kawu, ab’an naq nake’ sutq’ii sa’ rochoch chiru jumpo na chalwi’chik li yajel ut nake’ k’ulunk wi’chik .
A’in na’ k’ulmank sa’ xk’ab’a’ naq jwalwi’chik na b’ay li sak’iil.
Jo’ najye Ma’ Soto, naq eb’ li kok’al nake’ sutq’iichaq chi nimeb’ chik li xyajel, toj yooko chi xtz’ilb’alrix naq jo’ li a’aneb’ ajwi’ li ak xe’ uxmank li rajlankil naq majeleb’ xkawilal, re naq ink’a’ taa uxmanqwi’chik li rajlalnkil xka’sutil.
CHO’QRE LI XMAJEL RESILEB’ JARUB’ TZ’AQAL LI YAJ, INK’A’ NA WANK XK’EEB’AL XSACHOMJIL SA’ XQ’EHIL
Qawa’ Ivan Aguilar najolominkre li Programa Humanitario re OXFAM, xch’olob’ naq na’ uxmank li xmuqb’al tz’aqal li xk’ihaleb’ li yajeb xb’aan li majel kawilal, sa’ xk’ab’a’ naq moko k’iheb’ta laj k’anjel sa’ li Ministerio de Salud re li xik chi xb’isb’aleb’ li raalal li kok’al ut rajlankil jarub’eb’ li kok’al majel xkawilal.
Li junchik li na’leb’ naq eb’ laj k’anjel moko kawresinb’ileb’ta re li xk’eeb’aleb’ li reetal naq na tikla li yajel a’an, ut li rox na’leb’ naq moko sa’ chi xjunilta li na’jej wankeb’ laj Ministerio de Salud moko k’iheb’ta re li xch’oolaninkil rilb’aleb’ chi tz’aqal.
Ma’ Aguilar najye naq wank jalan li k’anjel xe’ xb’aanu re xramb’al li yajel ab’an li xk’eeb’al reetal li wankeb’ sa xiw xiwal xmajel kawilal xe’ xk’anab’ xk’eeb’al reetal, moko yookeb’ta chi xb’isb’aleb’ li kok’al rajlal ut ink’a’ na’ ux nawb’al chanru wankeb’.
Wank wiib’ li yo’oon, jun naq moko sa’ chi xjunilta li na’jej na’ uxwi’ li wulak ut aj jarub’ chiab’ li te’ uxq rilb’al rajlal li naqa k’auxla naq ane’ laj wiib’ chiab’, li jun chik naq moko k’iheb’ta laj k’anjel ut maak’a’ ut naq moko tz’aqalta li k’anjelob’aal, ut li junchik naq moko k’ojob’anb’ilta naq eb’ laj k’anjel te’ xb’iseb’ rajlal li kok’al aj wiib’ toj aj ob’ chiab’ moko yaata li xb’aanunkil a’in chan.
Cho’qre Ma’ Aguilar, sa’ xk’ab’a’ naq moko na’ nookeb’ta jarub’eb’ li yaj, moko naruuta xsik’b’al xtuminal ut xb’anol xb’aan naq moko ch’olch’oota chiruheb’ laj k’anjel sa’eb’ li b’anleb’aal, toj reetal naq nake’ uxmank li xtawb’al li kok’al chi ak xnumtaachik li majel kawilal sa’ xjunxaqaril ak te’ haye’qchik chi kamk, xb’an naq moko xe’ uxmankta xkolb’aleb’ rub’eetal.
Xb’aan naq eb’ li kok’al moko aaleb’ta aran na’ uxmak li xnawb’al naq yookeb’ chi nach’ok rik’in li majel kawilal, aran naq naru xsik’b’al k’aru xb’aanunkil. Li jun chik naq chi xjunileb’ li kok’al ink’a’ nake’ nawmank chanru wankeb’ wankeb’ sa xnimal xiwajel xb’aan naq ink’a’ taaruuq xkolb’aleb’ sa’ xq’ehil.
AAJELRU XK’UUB’ANKIL XNA’LEB’IL SA’ JUMPAAT UT TAA K’ANJELAQ CHI CHAAB’IL,
Qawa’ Otto Rivera na jolomink li Coordinadora Institucional de Promocion por los Derechos de la Niñez (Ciprodeni ) ki xye naq ink’a’ na’ nawmank jo’k’ihaleb’ li kok’al yookeb’ xtawasinkil xb’aan li majel kawilal, ut naq eb’ laj jolominel tenamit moko ch’olch’oota chiruheb’ jarub’ li yaj.
Li resil nake’ xb’eeresi, moko naj k’ultarib’ rik’in li resil naj b’eeres li INE rik’in li SESAN ut li Ministerio de Salud, li naraj xyeeb’al naq majel li esil chirix li na’leb’ a’in. Ma’ Rivera ki xye naq aajelru nat te uxmanq li xk’eeb’aleb’ naab’aleb’ aj k’anjel, re naq tz’aqalaq reru li resileb’ li yaj, xb’aan naq eb’ laj k’anjel sa’ li chaq’rab’ moko ch’olch’ootaru li resil wankeb’ rik’in.
¿K’aru aj e li tz’aqalreru resil xk’ihaleb’ yaj.? ¿k’aru taak’anjelaq wi’ xnawb’al jarub’eb’ li kok’al wankeb’ xmajel kawilal.? Ree naq taa uxmaq li xk’uub’ankil k’aru ut chanru xramb’al li yajel ut k’aru taa uxmanqwi’ li xb’anb’al, re naq tz’aqalaq reru tix b’aanu li xk’anjel li nake’ xch’oolani xkawilal li tenamit chan.
Laj Rivera ki xjultika naq chiru li chiab’ 2016, rik’in rilom li Observatorio de Derechos de la niñez de Ciprodeni, naq sa’ xyanq lajeeb’ li kok’al ob’ laj maji jun chiab’ toj 6 chiab’ yajeb’ xb’aan majel kawilal ut sa’ xraqik li x-awab’ejilal Ma’ Jimmy Morales xwulak 7 sa’ xyanq 10 chi kok’al.
Li qajom toj yoo xsik’b’al chanru naq tz’aqal yaalaq li resilal ut rajlankil Twanq sa’ xk’ab’a’ naq aajelru xnawb’al jarub’ li kok’al nake’ yajelunkre li cha’a’ajkilal a’an chan.
LI XTOONAL LI NA CH’OOLANIKRE LI KAWILAL
Qana’ Maria Fernanda Rivera, wank chi’ us xnawom chirix kawilal naj jultika naq chalen chiru li chiab’ 2018 xwankchaq li majelal chirix resileb’ jarub’ li yaj xb’aan majel kawilal, ut a’in xk’ulmank xb’aan kahib’ li na’leb’: xwanjikli tzakaemj, xtawb’al, xnawb’al roksinkil, ut xtzakankil.
Chirix li xtawb’al li tzakaemj, xye sa’xk’ab’a’ naq majel li k’anjel moko na tawmankta li tzakaemj, li na’uxmank xk’ulb’al sa’ naab’alli na’jej ut aran wank jwal li neb’a’il.
Ut chirix li xch’oolaninkil xk’iijikeb’ li kok’alxb’aan naq toj na’uxmank xtawb’al li tzakaemj, ab’an naq maak’a’ ink’a’ nake’ ruu chi k’iik chi chaab’il.
Sa’ xraqb’al ki xjultika naq li tzakaemj tentoo naq a’anaq li k’i’naqeb’ chi xtzakankil sa’ li na’jej jo chanru li xyu’amil na’leb’ jo’ taaraj li junq kab’al.
Li xna’leb’il xch’oolaninkil chaab’l tzakaemj cho’q reheb’ li junq kab’al tento naq taa uxmanq rik’in li xk’iiresinkil naab’al k’anjel tojb’ilaq chi’ us re li tenamit ree naq wankaq xtz’aq li k’iila paay chi tzakaemj cho’q reheb’ li junq kab’al.
Chi xjunil a’in li namajelo’ arin Watemaal ut junelik kama’anaq wi’ ink’a’ na’ uxmank li xsik’b’al chanru li xch’oolaninkil xk’anjelankil li kahib’ chi roqechal li ak xoo aatinakwi’chaq chan.
Li xAndrea Aldana aj kolonelrix li Seguridad Alimentaria y Nutricional re li nakolok rix xyu’am li poyanam (PDH )
x-aatinak chirix naq sa’ xk’ab’a’ naq moko na wanta xch’oolaninkil li xtusb’al chi tz’aqalreru li xk’ihaleb’ li kok’al yajeb’ xb’aan li majel kawilal jo’kan naq eb’ laj k’anjel chirix li kawilal ink’a’ nake’ru chi xramb’al rub’eetl li majel kawilal sa’ xyu’ameb’ li kok’al.
Qana’ Aldana, naj ye naq sa’ xk’ab’a’ naq moko wankta resil xk’ihaleb’ li majel xkawilal jo’kan naq chi xjunil a’in a’an na b’aanunkre naq ink’a’ na wulak sa’ chi xjunil li na’jej li xk’anjel li nake’ ch’oolanink xkawilal li poyanam jo’kan naq aajelru xk’uub’ankil jun xna’leb’il cho’q re li tenamit jo’ na’ ajmankru.
Aajelru xkuutuninkileb’ chi’ us eb’ li Instituciones re awab’ejilal re naq te’ ruuq chi xb’aanunkil chi chaab’il li xk’anjeleb’ chan Qana’ Aldana. Ki xye ajwi’ naq k’a’uxl rix li xmajelal li Siinsan, tentoo naq te’ xchaab’ilob’resi li xk’anjeleb’ ree xyalb’aleb’ xq’e re li xramb’al li yajel kawil majel kawilal.
MAAK’A’ NAJYE CHIRIX LI CH’A’AJKILAL A’IN LI SESAN
Li puktasib’aal esil La Hora ki xb’oq ut ki raatina laj jolominel Juan Carlos Carias, sa’ xtiklajik ki sumenk chaq ab’an moqon ki xye naq laatz’ru ut naq wank sa’ jun li ch’utam, ki xpatz’ naq chi b’oqmanqwi’chik chiru lajeeb’ xka’k’aal kasal, ab’an ink’a’ chik ki xsume li xb’oqb’al naq ki uxmank li xboqb’al wi’chik.
DIARIO LA HORA/FGER
Sa’ xraqb’al ki xjultika naq li tzakaemj tentoo naq a’anaq li k’i’naqeb’ chi xtzakankil sa’ li na’jej jo chanru li xyu’amil na’leb’ jo’ taaraj li junq kab’al.
Li xna’leb’il xch’oolaninkil chaab’l tzakaemj cho’q reheb’ li junq kab’al tento naq taa uxmanq rik’in li xk’iiresinkil naab’al k’anjel tojb’ilaq chi’ us re li tenamit ree naq wankaq xtz’aq li k’iila paay chi tzakaemj cho’q reheb’ li junq kab’al.
Chi xjunil a’in li namajelo’ arin Watemaal ut junelik kama’anaq wi’ ink’a’ na’ uxmank li xsik’b’al chanru li xch’oolaninkil xk’anjelankil li kahib’ chi roqechal li ak xoo aatinakwi’chaq chan.
Li xAndrea Aldana aj kolonelrix li Seguridad Alimentaria y Nutricional re li nakolok rix xyu’am li poyanam (PDH )
x-aatinak chirix naq sa’ xk’ab’a’ naq moko na wanta xch’oolaninkil li xtusb’al chi tz’aqalreru li xk’ihaleb’ li kok’al yajeb’ xb’aan li majel kawilal jo’kan naq eb’ laj k’anjel chirix li kawilal ink’a’ nake’ru chi xramb’al rub’eetl li majel kawilal sa’ xyu’ameb’ li kok’al.
Qana’ Aldana, naj ye naq sa’ xk’ab’a’ naq moko wankta resil xk’ihaleb’ li majel xkawilal jo’kan naq chi xjunil a’in a’an na b’aanunkre naq ink’a’ na wulak sa’ chi xjunil li na’jej li xk’anjel li nake’ ch’oolanink xkawilal li poyanam jo’kan naq aajelru xk’uub’ankil jun xna’leb’il cho’q re li tenamit jo’ na’ ajmankru.
Aajelru xkuutuninkileb’ chi’ us eb’ li Instituciones re awab’ejilal re naq te’ ruuq chi xb’aanunkil chi chaab’il li xk’anjeleb’ chan Qana’ Aldana. Ki xye ajwi’ naq k’a’uxl rix li xmajelal li Siinsan, tentoo naq te’ xchaab’ilob’resi li xk’anjeleb’ ree xyalb’aleb’ xq’e re li xramb’al li yajel kawil majel kawilal.
MAAK’A’ NAJYE CHIRIX LI CH’A’AJKILAL A’IN LI SESAN
Li puktasib’aal esil La Hora ki xb’oq ut ki raatina laj jolominel Juan Carlos Carias, sa’ xtiklajik ki sumenk chaq ab’an moqon ki xye naq laatz’ru ut naq wank sa’ jun li ch’utam, ki xpatz’ naq chi b’oqmanqwi’chik chiru lajeeb’ xka’k’aal kasal, ab’an ink’a’ chik ki xsume li xb’oqb’al naq ki uxmank li xboqb’al wi’chik.
Traducción realizada por Federación Guatemalteca de Escuelas Radiofónicas FGER/radiofger@fger.org/Maya Q’eqchi’, variante de Cobàn Alta Verapaz
