Tu’n Ana Lucía González
agonzalez@lahora.com.gt
Tuj plaj te jawni tuj tnam de Chnab’jul ta’ tnam te Santa Eulalia, atzan jun tnam Aj Leb’ mo q’anjob’al kyxol kyaje tnam nchi yolin q’anjob’al tuj t-tx’otx’il Chnab’jul, jatuma a qe xu’j ma b’ant kyaq’unan q’i’n kywitz mo kynab’il ti’j ju’njun aq’untl tu’n kykolet qe tze’ tuj kojb’il ex aq’unab’il tx’otx’ tuj tu’milxix jatuma tu’nxtib’ nb’aj t-onin.
Atzan María Pedro de Pedro jun xu’j kyxol qe txqantl, ma b’antxa 19 abq’i toklen q’il twitz ti’j k’loj xu’j tu’n kych’iy tuj tu’milxix Pixan Konob -Tanmi tnam- (AMEDIPK), tu’n tjaw kyi’n tipum ju’njun qe aq’untl tu’n t-onin kyi’j qe 680 xu’j at kyoklen ti’j k’loj lu’, jatuma kyaqilqe o’kx b’a’n chi yolin ky-yol.
A te nan lu’ 46 t-ab’q’iyel, ma qe’ t-k’u’j tu’n ma ku’x tawa’n iyaj kyuj qe ju’njun tumlal aq’untl tu’n tlajet kyu’n qe ak’aj q’apoj. Atzun taq’un kukx nlajet. Atzun jlu’ jun yek’b’il tb’inchb’en, jatuma nkyuset toklen aq’untl kyuk’ qe xjal ex nab’il kyb’aj qe xu’j ex t-tanum.
QEB’IL AQ’UNTL TI’J TX’OTX’ EX QE TZE’
Leq’chaj tuj jun witz te Cuchumatanes, atzan ta’ Santa Eulalia jatuma at nimxix che’w, tu’n tlaj ta’ twi’ jun witz ex ta’ tuj 2,590 tal ech tib’aj plow.
Te prim at María txol awal, nq’in kolẍ, coliflor ex zanohoria te tex taq’umb’en. Chitzan qa a te jun xu’j maya q’anjob’al, k’wal xu’j, xu’jlal, txub’aj, anb’aj ex at toklen ti’j xnaq’tzb’il. O’ xnaq’utzan ti’j xnaq’tzb’il te Trabajo Social. Tu’ntzunjo o txi qe’ ju’njun nab’il ch’isb’il kojb’il.
Chitzan qa a ju k’loj xu’j lu’ xi’ qe’ tuj ab’q’i 1996 tu’n tnab’il jwe’ xu’j nim kyoklen tuj kojb’il. Te tnejil a kyxim tu’n tex poqb’al tib’aj oklenj qe xu’j, tu’n kyokx tuj ju’njun tu’mil aq’untl chjo’n tu’n wi’xin ex kyuj twitz aq’untl te ch’iysb’il.
Nim onb’il ul kyuj qe ab’q’i lu’ kyu’n ju’nqe k’loj xjal ikytzan PRODEFOR ex PROCUCH ex o’ chi kub’ najqe. Tuj amb’il te ja’lo kyokxqe tuj k’loj Cuchumatanes (ASOCUCH) ex tuk’ k’loj at kyoklen ti’j k’ojlab’il tze’ tuj kojb’il Utz Che’ nchi aq’unan tuj ju’njun tnom te twitz paxil.
Aju k’loj xjal lu’ at kyoklen twitz kawb’il, ex atzan jun k’loj lu’ nya’ nimqe tuj tnam te chnab’jul o’ b’aj b’inchet tu’n t-onin kyi’j xu’j. Atzan te taq’un tu’n t-onin tib’aj tzqib’il ti’chaq kye qa kyokx kyuk’il, tu’ntzan kyk’amet tu’j ju’njun aq’untl jatuma nxi’ q’o’n ch’in oyb’il tu’n kykwenten kyi’j tze’. Ax at kyuk’il jun awab’il tze’, jun qeb’il aq’untl te chemaj xb’alin ex jun tumlal k’ub’il pwaq tuj tu’milxix tuj kojb’il. “Nqo jyon tumlal tu’n t-ch’iy ak’aj tumlal aq’untl tu’ntzan tziyet tumlal kamb’il pwaq kyu’n xu’j kyuj qe kojb’il”, Chitzan Pedro.
TXOLIL AQ’UNTL NB’ANT TUK’IL WI’XIN
Jun tumlal aq’untl xb’aj b’inchet ex nimxix onin kyuj qe ab’q’i ob’aj atzan tuk’ Ja tnom te Santa Eulalia. Xi’ qe tuj ab’q’i 2007 jatuma xkub’ b’inchet ju’njun chemb’il jatuma ex poqb’al kyximb’itz qe xjal nkyajb’en tu’n kyokx te wi’xin te tnam. Tu’n jlu’ jaqet ch’in amb’il tu’n kyokx ju’njun qanb’il kyuj qe ab’q’i 2009 ex 2010 jatuma o’ chi kamb’an mojb’ab’il xim tz’ib’an twitz u’j jatuma nyolin tib’aj tzqib’xim te kyaqilx. Kyxol qe jlu, tu’n txi’ qe’ jun temb’il te ti’chaq aq’unab’il tuk’ix jun temb’il te xu’j.
“Ju’njun amb’il ch’ixpub’il wi’xin te tnam nxi ti’n nim amb’il te qe. Tuj ab’q’i 2016 xko kamb’an ti’j junj ju’nb’il xim te ala’ ab’q’i tu’n tlajetxix ex tu’n mi’n txi’ ti’n nim amb’il tu’n tok chemb’il kyuk’il qe wi’xin te tnam”, chitzan.
Chitzan, qa nti’ taj ti’j tzqib’xim nb’aj pa’n nab’il qe xjal, chitzan qa a tajb’il ju’njun tumlal aq’untl ch’isb’il kojb’il. B’a’n tu’n qa a jun tumlal tu’n tpon kyuk’il txqantl xjal a yolil, tu’ntzanjo juntl kol o’ tzik’x tuj ajo nlajet tumlal yol tuj xob’yol te kojb’il ma b’antxi 17 ab’q’i, jatuma nq’on pokb’al tu’n tch’iy ex tu’n kyxnaq’utzan qe ak’aj q’il twitz xu’jqe.
AT KYPUN QA JU’NIN QIB’
Ja’lo, María Pedro nkyn twizaq’untl te 120 ttenb’il awal kye jaxjal o’ txi qe’ tuj kojb’il. A jlu’ chjonte tu’n onb’il pwaq ntzaj tq’o’n tu’n ASOCUCH, Utz Che’, aju k’loj xjal Sotz’il ex ax te AMEDIPK.
Aju k’loj xjal lu’ tu’nx nch’iy, nkywset, nlajet aq’untl tu’n onb’il nkanet ti’j ju’njun aq’untl, jatuma alkyeqa at kyoklen nkub’ kyq’o’n jun chojb’il nya’ matij tu’n tchjet ju’njun qe ti’chaq, ikytzan chojb’il twi’ kyk’u’j qe aq’unal ex ju’nqe aq’untl tu’ntzan kyaq’unan.
“Txub’txaj n-ne’l n-na’na ti’j aq’untl nb’ant tuj kojb’il, n-ne’l qniky’ ti’j alkyexix aq’untl ilx ti’j tu’n tb’ant kyuk’ qe xu’j quky’il, ex tu’n tb’aj k’alet ju’njun q-qanb’itz kyuk’il qe k’loj ite’ tuj tkab’in kol” tzaj tma’n ex nyolin tuj tu’milxix tyol mos.
FEDERACIÓN GUATEMALTECA DE ESCUELAS RADIOFÓNICAS – FGER-
VARIANTE DEL IDIOMA: Idioma Maya Mam, Huehuetenango
