Rumal Ana Lucía González
agonzalez@lahora.com.gt
Pa le zona nororiental rech Nab’ajül kariq’itaj le alaj tinimit rech Santa Eulalia, are jun rech kajib’ alaj tinimit ajchaq’e q’anjobales rech le nima tinamit, jawi le ixoq’ib xketamaj upaq’ab’axik ri patan kikib’an ri ixoqib choch ri jeqom are ub’anik le upatanixik ri k’ache’laj le pa alaj tinimit xujule le tikon.
Jun chkech are Maria Pedro rech Pedro, jachin ub’inen b’elejlajuj junab jun nima patan chupan ri Chak rech Moloj re ixoqib’ rech taq le uk’iyem uwech ri uk’ux le tinamit. (AMEDIPK), uk’iyem k’itaq jeqom rech ub’anik le chak kusipaj chikech taq 680 ixoqib’ eare kikimoloj kib’ chupan ri chak xukuje ronojel le ixoqib’ xukech’aw pa kinab’e ch’ab’al.
Pa taq ukak’al waqib’ junab, utz kuna’ le ub’anom choch ri uchak are utikom ija’ chupam k’itaq komon xakutzukuj ri uya’ik uchuq’ab ri tijonik chikeck taq ri k’ajolal. Xukuje ri upatan maku q’atejtaj. Chiri kachol ri uk’aslemal, kak’ut ri b’e choch ri chak ub’anom pa uwajilsaxik ri ixoqib’ xukuje pa le tinamit.
Yaik uchuq’ab tik’onijik xukuje k’ache’laj
Pa le naj k’ache’laj reche le Cuchumatanes, pa Santa Eulalia sib’alaj tew, rumal rech k’o pa jun juyub’ pataq le raqanil 2,590 mts. pa uwi’ ri polo.
María kariq’itak pataq aq’ab’ pa le tikb’al ichaj, kuramij rapo’y, saqpo’rihaj xujuke q’anwach ichaj pa le uche tiko’n. kutz’ijoj ke are jun ixoq maya q’anjobal, mi’aj, wixoq’il, nan, wachalal xukuje profesional. Xutijoj rib pa le ajnim tijob’al uwuj rech licenciadatura pa chak winaqil. Chila xumaj ri uchak choch ri uk’iyem pa le alaj tinimit.
Kutz’ijoj ke are le Moloj re ixoqib’ rech taq le uk’iyem pari junab 1996 xkimaj kichak job ixoqib’ rech le alaj tinimit. Le uk’iyem rech taq echab’alil ixoqib’ are ri nab’e chak, ri upatanixik pataq le k’olib’al chisaqil xukuje ri jeqom.
Pataq le najtir junab xukuje xkirik le to’ik nik’aj wokaj chik jacha taq le PRODEFOR xukuje PROCUCH la le keb moloj emaj chik. Kamik, xkimolkib ruk ri moloj rech le Cuchumatanes (ASOCUCH) xukuje kuk’ ri moloj le forestería alaj tinimit Utz che’, jakintaq k’oki chak pa ronojel le amaq’.
K’o uwujil le moloj xukuje are jun rech taq ekeb oxib uwech moloj k’o pa le nima tinimit are kipatan ri chajixil ri ixoqib’. Le kichak are kutzukuj le tob’ik le patanel chetaq ri k’i ixoqib’ ek’o chupam le moloj rumal ri okinem pataq jalajoj taq tob’ik chak uyaik rajil chikech taq ri winaq kikichajij le jewb. Xukuje k’o jun yekb’al che’, jun patan rech tzob’al atz’yaq xukuje jun chomanik yekb’al rajil pa le alaj tinimit. “le upatan are uwajilsaxik le k’aktaq chak choch ri pwaqil rech taq ri ixoqib pa le alaj tinimit”, jeri xub’ij Pedro.
Upataq le Komon
Pa najtir junab, le chak xb’an ruk le komon pa Santa Eulalia. Xumaj pa 2007 xban keb oxib tzijob’al chikech taq le kikitzukul jun eqele’em pa le alkalte. Are wa xi maj un k’ak b’e pataq ri k’ak junab 2009 xukuje 2010 jawi xkich’ek jun k’amoj uq’ab’al kuq taq ri q’alpul are upatan kab’an wuj kuk’ut ri chak. Xb’an jun ja rech ri yekal ch’e xukuje jun ja rech ri ixoqib’.
“Pataq ri k’exb’al taq le alkalte are kumaj k’i q’ijb’al chaq’e. Pa 2016 xkich’eq jun wuj panaj uxol are kutzukun kukopsaj ri ramaj ruk taq ri k’amalb’e rech ri alkalte komol. Jeri xub’ij.
Are kub’ij, tzel karilo ronol le política partidista, are karaj xukuje kutzukuj ronoke ri chak jeqom kupaqab’a ri alaj tinimit. Retam ke wek’o jun k’olib’al jawi kopan le chak kub’ano chikech tan le winaq tyox che le q’axb’al tzij, jacha ri k’o jun chak chuque ub’anoj choch ri ramaj b’elejlajuj junab’ chupam jun jek’ol tzij pa alaj tinimit, jawi kupaqab’a ri tijonik chikech taq ri k’ak taq k’amal b’e.
Are le nuk’ik qib kuya le chuq’ab’
Chanim, María Pedro tajin kuchakuj 120 tikb’al ichaj pa le tiko’nijib’al ruk taq ri k’i alaxik pa le alaj tinimit. Nojel wa wepatan tyox chikechtaq ri tob’anil rajij kiyaom le SOCUCH, Utz Che’, Le moloj Sotz’il xukuje le AMEDIPK.
Ri moloj kutzukuj utukel ronojel le puaq kukoj le ronojel taq ri chak jeqom, jawi le winaq kikito ri patan kikisipaj jub’iq rajil urajawaxik le jeqom, are tojbal jujuntaq loq’oj, xukuje tojbal kiq’ij ri ajchak.
“Kunojsaj ri wanima rumal che wilom le sib’alaj chak q’ab’anom choch ri komon tinimit, xk’etamaj k’itak rajawaxik rech le q’achil ixoqib’, xukuje xk’anabej ronol ke q’achak choch taq ke k’i moloj uk’ab uxol. Jeri xutzijoj pa le ch’ab’al tzij castilla.
FEDERACIÓN GUATEMALTECA DE ESCUELAS RADIOFÓNICAS – FGER-
VARIANTE DEL IDIOMA: Idioma Maya K’iche’, Totonicapán
