Are jun tzij reche CNN CORONAVIRIS, Ub’anom Elena Hurtado, kuk’ut b’elejeb’ utzijob’elil uxe’al tinamital pa uwi’ le q’ateb’äl yab’il chi utzal le yab’il COVID-19. Ruk ri kikitzukuj ki q’alajsaj keb oxib tzij xukuje kik’ut joropa tal tzijob’al ku q’alajsaj ronojel tal tzij chuxol le kunab’al. Are taq utzij xukuje ajilab’al le nima tijob’al ech Johns Hopkins qa’ kamik kajilataj 111,997,291 e yowaib rumal le yab chupam le k’olaj pa kaj xujuke kab’ixik chupan le nimaq tinamit le q’ateb’äl yab’il tajin kakoj chech le winaq, pa payil kayala q’ate kamaj ub’ixil k’o 5,000 q’ateb’äl yab’il, are xusipaj Israel maja kab’ixik jampa kape le q’ateb’äl yab’il paka tinamit rumal ri COVAX, chupam le q’a nïm tinamit xpaq’ik le retab’alil a 172,000 le winaqib xkiriq ri yab’il.
¿Wekakoj ri q’ateb’äl yab’il chi utzal le coronaviris kuya le yab’il chawe? Man tz’ij taj.
Saq ub’ixik chupam le tzijob’al matzij taj ri utzijob’elil uxe’al tinamital, xukuje, kaq’alajin ri tziji, xata jun q’ateb’äl yab’il uloq’om ri paxil kayala uk’amom koq k’aslik ri yab’il chupam le coronavirus. Rumal ri ka q’axtaj ri yab’il chech le q’ateb’äl yab’il.
¿Le q’ateb’äl yab’il ko’n k’ax chech ri a código genético xukuje ku yojij ri a genes? Man tzij taj.
We ri’ utzijob’elil uxe’al tinamital kunuq rib ruk ri ilb’al retal ech ARNm are kakoj rech le q’ateb’äl yab’il Pfzer/BioNTech xukuje k’ak’. Pa uwi’ choch le tatab’al, Hurtado kumaj ucholik, le ARNm kub’ij ARN q’axal tzij, are ri kuk’ut le código genético kuq’axaj chuq’ab chech le kik’. Ronojel le chuq’ab kub’an le ARNm kuya uchuk’ab ronojel le k’a unuk’manem le ch’akul, kuk’ut le b’e che le q’a kik’ re ukunaxik choch le coronavirus we kopan chaq’e le yab’il virus choch le k’aktaq junab.
Le ub’anik palnaq’il ronojel le q’ateb’äl yab’il man utz taj ukojik. Man tzij taj.
Pa uwi’ le utzijob’elil uxe’al tinamital kayaub’ixik, le k’aktaq tecnología ech ARNm naq k’ak xukuje alinak kab’anik.
Chupan le usuk’umaxik rech CNN, kachol ub’ixik jasmo, are nab’e, le k’ak taq chak rech ARNm xumaj chak pataq ojertak junab’. Pa ukab’, le ajkun minaq taq kiq’ij xki wok pa alnaqi’l ramaj le kunab’al yabil are le q’ateb’äl yab’il, la le chak le ub’anil le q’ateb’äl yab’il xb’an maltyox chiqe ronojel le ajkun rech taq nimaq taq tinamit.
Xukuje, kinimarisaj ri tz’ij, taq ub’ixik chupan le tzukunijij rech taq le ja kunab’al junam choch kab’aj chek taq le q’ateb’äl yab’il, xkita toq’ob chech k’itaq winaq xikikoj ri q’ateb’äl yab’il are upataj ka q’atetaj ri yab’il pataq ri ka tinamit. Ronojel le nimaq taq kunab’al xukuje le ajkun xkil nab’e ronojel ri chak b’anom chock ri q’ateb’äl yab’il k’ateri xikiya lugar kakoj ri q’ateb’äl yab’il.
Le kunab’al q’ateb’äl yab’il kuya k’itaq ch’ak, rumal ri, man utz taj kakojik? K’astzij taj
Utz’j Hurtado, k’o jujuntaq wuj tz’ij kikib’ij are le q’ateb’äl yab’il kuya k’eqatit chech le winaq, junam kon jun k’ak kunub’al, are etamaxik chupan le kunab’al kikik’ak’alej ronoj le k’ax k’eqat kuya le rikil xukuje le kunub’al, rumal ri, k’amaja q’alaj le retamaxik jas kuya ri k’eqatik chiqech le winaq kikikoj le kunub’al.
Xukuje kikib’ij, ronojel le winaq xikikoj ri q’ateb’äl yab’il rech le Covid-19 ke k’ojina pa le lugar jawi xkoj ri toq’onik ke rayej na jo’lajuj minutos. We tz’ib’atalik ke k’o nimat k’eqat chike, kekanajkan chupam le komon kunab’al xukuje kekirayej lajuj ukak’al minutos.
Xukuje kab’ixik rural re, we kuya jun nimat k’aqat, el winaq tob’alen chumal le komon kunab’al ke qinik kikiwil ri yowab. Rumal jun kol k’eqat k’asta tzij kuyata lugar kakoj ri q’ateb’äl yab’il.
Man qetamtaj janipa ramaj le q’ateb’äl yab’il kuto le k’ach’akul, rumal ri man utztaj kakoj chaq’e le q’ateb’äl yab’il. Man tzij taj
Maja ketamaxik janipa ramaj kuq’i le q’ateb’äl yabil chupan ri ka ch’akul, k’o jujuntat wuj chak kikib’ij ke le q’ateb’äl yab’il k’o u k’aslemal chupam le k’a ch’akul joropa taq ik’, xukuje kikib’ij man ketamtaj we kaq’aj lu chuq’ab le q’ateb’äl yab’il. Xukuje xikib’ij ke kumaj u k’iyik k’itaq (uwech) rech le virus are wa kuya lugar kab’aj k’ak q’ateb’äl yab’il, rumal ri ronojel le winaq ke xkikoj ri q’ateb’al yab’il kikikoj chi jumul chick ri k’ak kinub’al, junam xu makuj ri q’ateb’äl yab’il rech tètanos.
Xuri ri’j xukuje nimaq taq winaq xukuje le winaq k’o k’itaq yab’il chique kakoj ri kunab’al q’ateb’äl yab’il, man kakoj chech tak k’ajol xukuje le aq’alab e utz y maj yab’il chique? Man tzij taj
Chanim, ronojel le q’ateb’al yabil sipam nam k’i taj, rumal ri tajin ka cha uwech jachin taq winaq mas kan kikirik nimat yab’il are taq ri kakoj ri q’ateb’al yab’il nab’e chike. We kok loq k’i q’ateb’äl yab’il, k’ateri kakoj chech ronojer le winaq.
“We alinaq kakoj ri q’ateb’al yab’il chech le winaq, nojimal kajaq ronojel le k’ayij kateri kab’ixik normalidad ech choch le pandemia xukuje kakis ronojel le k’ax xub’al le yab’il chaq’e. Xukuje karaj ronojel la le chach b’anom choch le yab’il man xata ri e nimaq taq winaq xukuje le winaq más vulnerables kikikoj ri q’ateb’äl yab’il, ronojel le winaq kikijoj le q’atebäl yab’il, jeri kub’ij Hurtado.
¿Utz kakojtachi le chuqb’al chi’ rumal kakoj ri q’ateb’äl yab’il chaq’e? k’astzij taj
Kaya ub’ixik choch wa we utzijob’elil uxe’al tinamital, patak wa we ramaj le q’ateb’äl yab’il rech le Covid-19 kutanaba le yab’il kuyata lugar kaq’ax che jun winaq chik xukuje ku k’atej jujuntaq yab’il xukuje ri kamikal kurayij kok chupan le komon kunab’al. Man ketamtaj we le q’ateb’äl yab’il kutanab’a le roqxaj chupan le k’aqil rech le coronavirus.
“Chachomaj le q’ateb’äl yab’il are jun toq’ab’al chech le yab’il, chato a wib are wa jun kunab’al kuyek ri a q’aslemal”.
K’o winaq k’ax kanima kikibij xukuje kikichomaj ronojel le k’ax, le q’oxowem karuk’aj le q’ateb’äl yab’il xujuje kikib’ij we k’itaq winak kikikoj le q’ateb’äl yab’il, jasmo e’are kikikoj le q’ateb’äl yab’il, ¿Q’as tzij?
Rech ub’ixik CNN jeri kub’ij, la le utzijob’elil uxe’al tinamital k’o jujuntaq tzij choch xukuje kurayij kachaw rumal empatía, rumal ri, k’o winaq ke kajtaj kakoj nab’e le q’ateb’äl yab’il chik. Xatane ri e k’i winaq tajin kikitzukuj kakoj nab’e chike le q’ateb’al y’abil xukuje, chamin, k’i taj le q’ateb’äl yab’il choch ri ajilab’al winaq kakaj ri kunub’al.
“We at atnable kakoj ri q’ateb’äl yab’il xukuje kakut chikech taq le winaq pala tinamit, tajin kat’o ronojel le jun ja winaq xujuke le awachil utz kikikoj le q’ateb’äl yab’il are kutanab’a el yab’il” jeri kub’il ri wuj chak.
¿K’o jujuntaq q’ateb’äl yab’il rech COVID-19 e utz xukuje k’o jujuntaq ma e utz taj? Man tz’ij taj.
K’o jujuntaq q’ateb’äl yab’il «man ko taj» eare kikikoj le meb’a’ taq nim tinamit xarumal man kakojta le joron yekb’al rech taq le q’ateb’äl yab’il, xukuje kab’anta ri k’i taq chak rech sistemas de administración chupan ri nim tinamit e q’inom. Le k’ojaj pa kaj karaj q’atebäl yab’il are kutanab’a le yab’il, le opanem chupam ri kunab’al xukuje le kaminak rumal ri COVID-19 xukuje, le chomanik, chunakaj le k’i taq q’ateb’äl yab’il e kojom chiqe le winaq ronojel utz le ukojik.
“We kopan ri q’ij le kojbal ri q’ateb’äl yab’il, ya lugar kakoj chawe, qaxta kanao, chakojo ri q’ateb’äl yab’il, xu jeri kayekb’ej ri a k’aslemaj. Jeri kubij Hurtado.
FEDERACIÓN GUATEMALTECA DE ESCUELAS RADIOFÓNICAS – FGER-
VARIANTE DEL IDIOMA: IDIOMA MAYA IDIOMA MAYA K’ICHE’, TOTONICAPÁN
