Tu’n tza Grecia Ortíz
gortiz@lahora.com.gt
Tzin qb’anta jun tyoljilj jun tqayal te qtanma Paxil nuq junq yol b’an kyu’ oj chi pon kywitz qe’ aj kawal tuj junt tnom, b¿ix chi tzyet, tzitzan chi tpokb’al tu’ jxin Oswaldo Vidal Martín, jun xin.
Tejtza tb’ij jxin La Hora tyol b’eta xjal, b’ixsa exi’ jyet xin, b’ixsan o b’aj tqb’an xin ti eb’aj texin tuj b’e b’ix tuj EEUU otza tz’ok t-qana xin te kab’l b’eta xjal, otzan tzel tn’ik’ xin ti´j tu’ tiqan nchexa xjal elna, tu’ minti’ pwaq b’ix tu’ tel ch’in tuj kyk’uj xjal ch’in tkyajlal tok kyi’ xjal tuj kojb’al.
Vidal Martín, tzitzan New Yorker, nokx tij xin ti’ quya ja’lawa naqanan xin te meltzunka yol kyuyu qe kawal te b’eta xjal, tuntzunj taq’a xin o t’zel tni’k xin ti´j tu’ tiqa nchyexa xjal tuj kytanma.
O tzaj tqb’an jxin qxjalal o pon xin tuj EEUU junx kyuya qe tman xin tuj jnab’q’i 1999 maat te kyajal jnab’q’i xin jatxa sunj taq xi na’lta qe b’eta xjal, jatxa tej tkyaj tkyeta t-chman xin qtanma tu’ q’oj tuj 1982 tuj Todos Santos, Huehuetenango.
Tujtzun jnab’q’i weya nchman etz oq xin tuj qtanma b’ix ul xin tuj USA, tujtzunj jnab’q’i tokx aj kawal Ronal Reagan b’ix oktz tkb’on xin qe b’eta xjal tuj t-tanma xin, kabtl jnab’q’i b’ix etzaj tin xin weya nman, b’ixsa etzajtl qo qeya, n’ul ch’in tuj nku’ja b’ix i’tz qoya tib’aj jun nima’ tuntza qajlan china tzitzun xin.
EB’INT NYOLA TUJ INGLÉS B’IX ESPAÑOL
Tzintzun xin, tejtza tokx xin tuj xnaqtza’ tuj Oakland, California, mixb’a yola xin tuj Inglés b’ix Español, nuq okx yol Mam b’an tu’n xin b’ix eb’int qe oxo yol tu’n xin.
B’ix entshiy, exi’ tuj xnaqtza’ tuj Oakland, tuj tzunj jnab’q’i juwa minalx jun kwal b’a’ yola tuj yol mam, jalatzuna at nim kwal nyola tuj Mam, b’ix al ja nchixa kyuya qe’ aj xnaqtzal te meltzul yol kyuya qe xnaqtzal b’a Mam kyu’ te Todos Santos Cuchumatán, b’ix la alkye juntl tnm ja ete’ qe’ qxjal Maya, tzitzunxin.
Jatza jun taq’an xin nb’int te meltzul yol b’ix naqanan xin junx tuya tman xin tuj b’inchal ja’, jalawa nxnaqtzan xin tuj jun tja aj xnaq’tzal nok tb’i’ te Ingeniería, taj xin tzok xin te Ingeniero Civil.
Oswaldo tuj tnel ajb’en xin te meltzul yol b’ix ok oyat jun taq’an xin kyuya qe’ xnaqtzal b’ix el tnik xin tij kyi’ qe’ b’eta xjal-
Tzitzan New Yorker tun tzun ekub’ kypa’ kyib’ xjal, b’ix etzaj txket xin tu’ Asociación Mayab, tun tzun min e’l kynik qe’ yolal ti’ aj kawal u’j, nch’i jyon xin ti’ jun xjal ne’lxax tnik te meltzul yol kye qe’j xjal ot chi tzyet.
Ok nkyeya ti t.ten tu’ tokx qanat jun u’j tu’ xjal te asilo b’ix qa te Visa, b’ix eknet wij’ tej Asociación Maya naqana tib’aj qe’ b’eta xjal tuj San Francisco, California.
Tzintzun xin ch’in aqanal nimxax te meltzul yol kyuya qe’ aj kawal te jaxj, oj t-tzaj amble wi’j.
Tuj jun melt’zubl yol nb’aj me, nu’l tuj nkuj ti nb’aj kye qe’ xjal, kyiwxax tokeln, tuya tzunja nultza tuj n’kuj alkye ishni, alkye meb’ayil al kye ik’an, tok kyi’ xjal tu’n qe’ aj kawal tuj jun tnom.
ALKEY TNAB’L XIN TIB’AL
Tu’ntzun jun tqayal ok kyi xjal tej kykub’ pax xjal tuya qe’ kyuya tuj jnab’q’i 2018, ewil jun kloj xuuj ekyaj b’e jun xjal te meltzunl yol, b’ix ok noj xin tij qa kab’ax xjal b’a’ yola tuj t-yol xin.
Tetzunj juwa el kynik jxin kyel kawal u’j nim xjal ne’tl tnik ti’ yol jatzunja qb’anta tb’anal kye xin, ok tb’anal te we’ tuj Texas.
Juntl maj, jxin ok qanat te u’l tuj tk’uk xin qa o yola xin kyuya kab’ b’eta xjal mojl tuya Claudia Gómez ekub kyb’yo’ qe kujlal tuya ub’l, tej njyon txin b’e tu’ tokx kyuya xjal tuj EEUU
Ot-tzan jopa jun xjam tkub’len b’yet xin, jpunkx qe’ tuya txin xinin tuj tze’ tuntza mi’ tzel tpokb’al al ot kub’ b’yonta te txin b’ix ti ot b’aj, jaz ju’x weya at qen jatzawa tuj awost, jun xjal jan tuya txin tej tkub’ byet txin tzitzun xin.
Tzitzun xin, okx weya nya’ te meltzun yol, nokx weya nuq tuya jun aj kawal ti u’j, b’ix eyola qe’ xin kyuya aj kawal tuj tyol mos, qe’j jxin te’kx tuj tze’, b’ix nyan mojl qe’j jxin tekx tuj tze’ at jun’ pewa tkux kyxol xin, jun tzun xin jan xin tuya Claudia tej tkub’ b’yet, nb’isan xin tuntzunj nkyek ti eb’aj tej tkim Claudia.
Jatzun nu’l tuj tk’uj guatemalteco noq xin b’ix ntzaj tqb’an xin qa nb’isa qe tman xin ti’j xin, b’ix ti ot t’zok tb’inchan qe aj kujlal tuj b’e kyij xin, b’ix oxax kyb’et xin tuntza minal txi’ qb’anta al ot kub’ b’yonta Claudia.
Tuntzuj ot b’aj nultzan tuj tk’uj xin tun tb’int jun aqunt tu’ tok jun xnaqtzan kye kab’tl meltzaj yol, tuntza kyxi’ onat qe’ qxjalal tuj b’e, b’ix nimxax tqayal nok kyu’ qe’ aj kawal te juntl tnom.
NYA’ JUNIY QU YOLA TUJ QYOL MAM
Oj nok qanat tej jxin melt’zulka yol taj te xin t’zona xin kyi xjal, aj maj mlay b’ix tu’n xin, aj tuj qyol mam nya’ juniy qu yola.
“Ti’ tzunj qyol mam; waj tz’ok nqona xnaqtza’ ti’j tuj xol yol kye qe meltzul yol tu’ntza tb’it yol te kab’tl tnom”, tzintzun xin.
JA MAM OK TE TB’ELJA YOL AJB’EN KYE QE’ AJ KAWAL TU’ KYOKTZ XJAL.
Tuntza tel qnik’ ti’j tu’ tajb’en tuj aquntl te meltz’ul yol, nuqtza xi’ jyet kyb’i xjul te qtanma ot chi tzyet kyu’ qe k’ujlal twitz penwa tjaq tnom USA; tuj jnab’q’i 2019 ot japa tyojilj tuya 264 mil xjal ot tzyet, tb’ink qa ot kyaj kyeyan mimxax xjal qtanma tuntza kyokx tuj USA.
Ti’j tzunj ju’wa ntzajtza tqb’an te qe tu’ nimxax meltzul yol o jaw jlet kyi’ qe b’eta xjal, b’ix tzin tqb’a’ New Yorker tzitza “Tuj kawb’al te stis, ja Mam tb’elja yol nim ajb’en kyu qe aj kawal tib’aj qe b’eta xjal jnab’a, nim ajb’en twitz tol Frances”.
Kye tzun qyol, oxa qyol mayas kye qtanma paxil okx tuj winaq jwe’ yol, jetzunj Mam, Ki’che’ b’ix Q’anjob’al.
Tuj Paxil, titzun jun tunal ejaw tuj 2018 tu’n jun ja’ te ajlal xjal (INE) b’ix o tzok tuj xqelb’al nya’ jnim tajlal xjal te 6 millones 207 mil 503 nchi yola jun yol Maya, t tzunja jatz ta’ nim xjal tuj Alta Verapaz, Quiché, Huehuetenango (Chnab’jal), Chimlatenango b’ix Totonicapán, kyqil tzunj xjal nim tokx o chi b’et tuj juntl tnom.
NCHIY B’INT XJAL TUNXAX TKYAJLAL PWAQ.
Tzitzunj jxin Oswaldo, nim nyola xin kyuya xjal o chi pon tuj EEUU, nim tb’anal nchexa xjal, tu’nxax tkyajlal pwaq.
Weya tuj nwitz, tzitzunxi je qe’ aj kawal tuj jun tnom nkub’ b’ajsan kye xjal tuj tkyajlal, minti’ juntl b’e tu’ tjaw kyi kyib’ xjal tujx kytanma jutzunj nchi tzaja xjal tzalu’, nya’ kyqil qe’ xjal b’a’ kytzaj tu’ nya’ seky tu’ kyul xjal.
Jax at juntl tu’ntiqa nchyetza xjal tuj kytanma, jaj miti chin kujlal kye xjal, nya’ tuj tb’anal te’ xjal tuj kytanma.
“At maj qe’ xjal aj te qtanma maya kyaj tzok kychmon kib’, tu’ tb’int jun aquntl, bíx i’l ti’j tu’ tkub’ tb’i’ aj kawal, aj mi kub’ tbi’ i’l ti’j tu’ tkub’ tbi’ aj kawal, aj mi kub’ tbi’ qe’ aj kawal qe’ qina xjal, b’ix qe tekx tuj política, nimxax nb’aj t-chmon tib’ kyu’ qe mos tu’ t-tzaj kybi’ qe xjal, bíx jax EEUU, o t’zok qonta jun tqayal kyi qe qtanma Maya at.xa jnab’q’i”, tzitzun xin.
JUN JIT’ZB’AL KYE XJAL EXI’ QONTA TU’ MI’ CHI YOLA XJAL TUYA QE’ KYUNYA.
Jun tpokb’al etz tuj New Yorker aj qb’anta, tuntzunj jun jit’zb’al kye xjal ebub’ tu’n minx chi yola xjal kyuya qe te kyja, nim b’eta xjal ekub’ kypa’ Kyib’, b’ix jej xjal te qtanma Maya.
Lee Gelert jun xin aj kawal u’j tej A.C.L.U etzaj qb’anta tuj jun t-txola kawal u’j b’ix qe aqanal e jyet tu’n xin, qa nimxax mamb’aj ekub’ pax aj nimxax te qtanma Maya.
“Qe’ xjal Maya je tzunja min ne’x kynab’l tuj alkye tb’anal u’j te kye, tuntzunja nim xjal exi’ t’zaq qe’ kywal b’ix exi’ kyxo’n alkye tb’anal te kye tu’ t-tzaj q’o’ onb’al tu’ kyten tuj juntl tnom”, tzitza u’j tuntzunj tqayal tutza tajb’e nim meltzul yol.
Atx juntl tumal, qa jaj yol mi eb’int kyu xjal tuntzanja ekub’ pa’x qe’ mamb’aj kyunya kywal twitz pewa.
Federación Guatemalteca de Escuelas Radiofónicas FGER / Maya Mam, variante Todos Santos Cuchumatanes, Huehuetenango / radiofger@fger.org / www.fger.org
