Por Grecia Ortíz
gortiz@lahora.com.gt
Kaya ub’ixik le uk’axk’olil kakiriq le ke b’e pajun chik Tinamit le ke ch’aw pataq le ki tzij le kopan pa frontera echapatalik, are kayow uq’alajsaxik Oswaldo Vidal Martin, aj Paxil Kayala k’o pa Estados Unidos k’i mul xya ub’ixik pataq le redes sociales, New Yorker chuq ka tzijon na ruk’ arech kuya uq’alajxaxik le uk’axk’olil le ka kiriqo’
La Hora Voz del migrante chuqe stzijon ruk’ Oswaldo xuya ub’ixik nik’aj le uk’axk’olil uriqom pa Estados Unidos k’o chkinaqaj le migrantes, konojel pe e b’enaq pa jun chik Tinamit rumal rech china konata le mer kortil chkech, xaje ke b’e pa jun chik Tinamit chutzukuxik le ki rajawaxik
Vidal Martin aretaq chi ka b’e ruk’ New Yorker xaqsi are ukojom le ratziyak rech le utinamit chuqe kachakun chi pale Cortes Migratoria xremataj xq’alajin chuach le ub’e’el ucholaj are taq ke b’e pajun chik Tinamit chi kakiyakan le ki komon
Le a Martin xopan pa Estados Unidos pari’ junab’1999 erachil le utat chi le unan aretaq chi kajib’ ujanab’ retam chik le kakik’ulmaj le e k’o pa Estados Unidos, le umam xb’e pari junab’1982 xanmajb’i chuach ri ch’ao’j Conflicto armado Interno chuqe xu riq uk’axk’olil le uwokaj
Pari ri junab’ le numam xan majloq chuach le ch’ao’j xajeri xpe pa Estados Unidos, pari ri’ junab’ are k’o Ronaldo Reagan xuk’ulaj konojel le migrantes, are xk’amowla le un tat chil in xajeri xujq’axloq kanataj chwech jas xqab’ano xuj petik xqaq’axej le ja’, jawi taq xu juxlanwi
Xretamaj Ingles chil kaxlan tzij
Aretaq chi xok pale ja tijob’al rech Oakland, California naretam ta ingles chil kaxlan tzij xew pa le uch’ab’al mam katzijon wi , per xtamajna oxib’ ch’ab’al
Chi xin k’iywi, xin b’e pale ja tijob’al Oakland parir i q’ij e maj ak’alab’ ke ch’aq pa mam kamik e k’i chik , k’o kin e pataq le ja tijob’al ken q’axej kitzij sib’alaj ek’i chi le ak’alab’ ajtijab’ ke ch’aw pa mam konojel aj Santos Cuchumatanes are nuk’ tzij jachike taq Tinamit kepewi
Le uchak q’axel tzij, le ala aj Paxil Kayala pa wokaj ja k’owi rach il le utat , uk’amomo b’i le etamab’al rech ingeniería pa ja tijob’al , pajun q’ij kin nokna ingeniero civil
Oswaldo xu taqej uchak ruk’ q’axel tzij xtzujux jun chik chak chech rech tijob’al, xok’o taq ri junab’ xu riq k’i uchak xretamaj le ki k’aslemal le migrantes
Kub’ij New Yorker aretaq chi xkijax kib’ le ajupaja le are’ sk’ixik rumal Asociación Mayab jun tzob’aj chi uyujum rib’ cheche uq’axexik taq kitzij le echapatalik e k’o pa che’
Xen wil le winaq jas kakib’ano chech utoik kib’ o relesaxik kiwuj per xen riq Asociación Mayab jun tzob’aj kakiq’alajsaj le uq’axexik taq tzij pa San Francisco, California chla xwetamaj wi kiwach
Chech taq uq’axexik taq ki tzij xrilo le kakik’ulmaj le winaq, k’ax uq’axexik per xub’ano ma xkay pakiwi le migrantes xk’oji k’i unojib’al , k’i taq le xuq’axej, rumal rech le meb’a’il, etzelenik kech le winaq chil le q’atb’altzij maj kitob’anik kuk’ le kakaj ke b’e pajun chik Tinamit
Jun chech le unojib’al
Chech ronojel le retamab’al jun chech are utasik kib’ le ajupaja kech li migrantes xk’ulmataj pari 2018, xretamaj kiwach jun tzob’aj ixoqib’ chi rajawaxik uq’axexik ki tzij, xa e keb’ retam ki wach kel pale uwokaj
Pari ri q’ij le q’atal tzij xrilo’ chi kaki k’oxomaj le tzij xq’ai k’uxaj chrij xqaj ki k’ux chech rilik rumal frontera rech Texas
Le xk’ot uchi’ xnataj chech xtzijon jun k’uk’ le migrantes xuk’am lale Claudia Gomez chi xkamik rumal jun q’aq’ kech le echajinelab’ le ek’o pale frontera are xkaj xq’axloq para Estados Unidos
Xq’ax keb’ ik’ aretaq kojom q’aq’a chech xkamik, per utz’apim kan le alab’om ma are keyow usaqil tzij jas xk’ulmatajik, in xik k’oji chla pa agosto, jun xkech k’o ruk’ aretaq chi’ xk’ulmataj ri uk’axk’olil jewa xib’ij
Xub’ij chi xk’oji le are parir i q’ij na xata xok q’axel tzij xaq xk’oji chech utatab’exik rachil jun abogado, are’ xech’aw ruk’ kuk’taq le abogados pa kaxlan tzij, per k’o jun ib’al chech uq’atexik le qa tzij, are k’o ruko le al’ Claudia ruk’ut chkech xaq junwi kina’om ma xkil le xk’ulmatajik
Le xk’lmatajik sib’alaj xuyak ub’is xoq’ik xub’ij chkech le ajupaja le xk’ulmatajik, xkech le oxib’ xkowaj le xk’ulmatajik na xkaj taj xkiq’alajsaj chkiwach le migración
Chech ri xajtaj naq k’ulmatajnaq, are xb’anow chech arech utzukum jujun taq tob’anik rech uya’ik nojib’al o uq’axexik tzij, na aretakub’ijwi le u’kaxal kakiriq le migrantes, male eq’atb’altzij rech Estados Unidos maj kitob’amen kuk’ le migrantes
Chech ronojel le uchak kub’ano’ xub’i chi kachakun pale asilo chuqe ruk’ le wuj rech q’atal tzij , chuqe kachakun pataq ja tijob’al, chuq kachakun kuk’ le winaq le e k’o la Estados Unidos
Ch’abal Mayab’ Jalajoj Ub’ixik
Kub’ij ri xta’ utzij, we k’o pa uq’ab’ ktobán chke le nikáj chik kub’ano, xewi’ we kkowinik ktob’anik xa rumal ri ch’ab’al Mam jalajoj ub’ixik, utzijoxik
“kinwilo wa ri ch’ ab’al Mam, kuwaj kinkut’ le tijobal pa le internet chike le ajchabanel, ketamaj le jalajoj ub’ixik pataj’ le ko’mon” Xubij
Ri Mam ch’ab’al are’ ri ub’elej ch’ab’al sib’alaj xb’an ukojik’ pa taq’ ri qatb’altzij rech Enam pa jun Chik tinamit
Ri Mam are B’elejeb’ tzijobal, k’ojik che’ pataj’ le a’qtaltzij de Inmigración Keq’tamaj le raj’waxik taj’ le chak’ rech’ le ch’abal, aq’riq’ ri ajlaxik taq’ le winaq’ rech le iximulew, ech’pilik, jalajoj taj’ naj rech le Sur, ri junab 2019 xopanik le winaq’ 264 mil etzapitalik, xukuje re winaq’ echapom rech’ le iximulew kaj kopan pa le tinamit EE.UU.
Ri onomkano’q, kojom tzi’j rajwaxik le qa’ximen tzi’j eh kojom’ chike le winaq’ Enam pa jun Chik tinamit New Yorker, ri “aq’taltz’ij ri Mam are kojom pataj’ ri ub’elej ch’ab’al ri aqtal tzi’j ri junab kanoq’, xb’an ukojik’ ri francés”.
Are kibij’ ri tz’ijobal mayib rech’ ri iximulew, xiq’k Juk’al Job’. Junnabe’, le mam, K’iche y Q’anjobal
Pa le tinamt are ajlanem xbatajik pa le 2018, tzibam chech’ le Instituto Nacional de Estadística (INE) y are tzu’kum le jalajoj ub’ixik, tzi’bam ej’labam rech’ 6 mil 207 mil 503, eq’tzijonik ri cha’bal mayib, ri are ke’ riqitaj’ Alta Verapaz, Quiche’, Huehuetenango, Chimaltenango y Totonicapan (Qonojel rech’ ri majbal pa jun Chik tinamit)
pa jun Chik tinamit ronojel nabe’ rajil’
Ri naq’j chike taq’ le winaq’ jalajoj taj’ naj EE.UU Oswaldo kubij’ rilom le riq’taji le jastaj Enam pa jun Chik tinamit winaq qe’ bek jalajoj taj’ naj are le rajil’ nabe’ rech.
“Ri Q’atb’altzij are ajchak’ chech’ xarumal le chak’ pataj le komon, maj’ ri winaq’ kebek’ choch’ le koch’ ri winaq’ kebek xa rumal le rajil” Xubij’
Xarumal, xubij ko’taj le nikaj tzi’j, qi’ritajik, are taj qe’bek pa le komon, q’o bis’ maj jun qi’low rech’ aretaj’ qe’bek maj qo’ku’q.
“are taj’ le winaq’ qi’bij le aj mayib, rikojom taj le jalajoj taj’ winaq’ kibanom le wokom qa’mom be rech’ Q’atb’altzij, Etzob’aj, qi’tzo’pij taj le jajaloj ri Q’atb’altzij qo’ri EE.UU qo’ri kax’ che’ le tinamit mayib winaq’ rech’ jun’junab’” xubij
Ri xkiriq kaxk’olil rumal ri Tolerancia cero Man kinchob’ Taj jawoch xtzab’ix kib’e pa uwi’ ri tzijonik)
Ri qi’rikom kax’ taqe’mbal riqom ri tzi’jobal Ri tzibal xbixik ri New Yorker. Xubij ri are ri qa’x qo’xom riqo’m le winaq xarumal rech’ le política taq’em ri jastaj ri aq’winaq.
Lee Galernt Abogado de la A.C. L. U, xubij’ pa le tzib ru le rach’il aj’chak xi’rilo are le tat are mayib winaq.
“Ri winaq’ mayib xa rumal maj taq´ le etamabal chech’ ri ubixk’ xarumal maj’ taq’ le aq’lab le tz’abal” xubij’ le tz’ib xa rumal’ jalajoj ub’ixik pataj’ tzi’j” Xubij
Xajeri le tzibam kubij le cha’bal xban le etz’laxik che’ taj’ rexaik taq’ le aq’lab chike’ taj le nan, tat.
Federación Guatemalteca de Escuelas Radiofónicas FGER / Maya K’iche’ variante de Nahualá, Sololá / radiofger@fger.org / www.fger.org
