Por Grecia Ortíz
gortiz@lahora.com.gt
La uxajom le a Henry Sales are qawinaqil rech Paxil Kayala xutzukuj uk’aslemal pajun chik tinamit rech Estados Unidos, rumal le ub’i xq’alajin pa le wuj rech The New Yoker nab’e taq q’ij rech we junab’ , are nim ub’antajik rumal le uchak tajin kub’an ruk’ aq’axexik taq le tzij rech mam Estados Unidos
Sales xk’iy pale Tinamit rech San Juan Atitán rech Huehuetenango, lajuj junab’ elenaqb’i pa uwokaj k’o pa Estados Unidos chuqe kuya ub’ixik le jujun taq uk’axk’olil uriqom rumal le eb’enam, uk’olem pa estados Unidos
Sales xuq’alajsaj pataq jun chech le wuj The New Yorker pawe nab’e ik’ ruchimal le Oswaldo Vidal Martin, jun chik ajil tz’aqat rech Huehuetenango ruk’ La Hora Uch’ab’al le keb’e pajun chik tinamit xutzijoj xuq’alajsaj le uchak ub’anom chuqe le retamab’al ruk’ le q’axen taq tzij rech mam
Che taq we q’ij kamik ruxa ub’xik uq’alajsaxik le retamab’al uch’akom chech taq we junab’, chuqe xok chech uq’axexik taq le tzij rem mam
In k’i alaj junab’ xik k’oji Paxil Kayala, xin pe waral aretaq ko waqxalajuj nujunab’ chuqe k’o oxlajuj un junab’ aretaq xin wetamaj ch’awem pa kaxlan tzij chuqe le un ch’ab’al mam, aretaq chi xunul pawawe tinamit xin b’ij chi xin ya kan le un wocaj per najetari xub’ano, xin chomak chi k’i uq’inimal de un tinamit jun che are le qa ch’ab’al jewa xub’ij
Aretaq chi xin wetamaj chi e k’i le qawinaqil kech’aw pa Mam e k’o pa Oakland, San Francisco, xkilo sib’alaj nim ub’antajik ri qa ch’ab’al
K’taq taq le uk’amom b’ik , keb’ junab’ ri utakem uk’amik taq le correos ke nik’aj chik tzob’aj kakito la karaj ku q’axej ki tzij le echapatal pa Estados Unidos , nab’e na karaj taj , aretaq xrilo le kik’iyal le winaq le k’o kito’ik chuwi le uk’axk’olil
K’i alaj mul xb’e pataq le ja le etz’apitalwi le winaq, pataq le fronteras xb’e pa Arizona, Texas California; Florida, ruriq winaq le ke ch’aw pa Mam ketzalijsaxb’ik pataq le ki wokaj, rumal la xik chomaj chi rajawaxik kito’ik, rajawaxik kin q’asajsaj le uk’axk’olil kakiriqo
WILOM LE UK’AXK’OLIL KAKIRIQ PATAQ LE JA ETZ’APITALWI
Rumal le ketamab’al ekuwinaq e ki tzijob’en jujun taq q’alb’altzij, kakib’ij chi k’i k’ax ki riqom , rumal le uk’axal ki q’axem na xaq tajeri , wilom le uk’ak’olil le kakiriq taq le ajupaja aretaq chi kelesax kan le ak’alab’ chkech
Chech Sales k’o kuk’utu rech le uk’axk’olil rech etzelanik b’aq’unik kakiriq le migrntes, arewa le qas kilikaj uwach chuqe chkech le qa winaqil
K’or kekelesajb’i le ak’alab’ kekitaq chech b’enem, panetene k’o tew, q’aq’, le b’isob’al are ronojel le wokaj chi kakib’ij chi ke ch’aw pa kaxlan tzij, xajero le nimaq kib’antajik u oficiales rech le migración kakiya ub’ixik chkech le winaq arech ke ch’aw pa kaxlan tzij
LE AK’ALAB’ ARE KERIQOW LE UK’AXK’OLIL
Le uk’axk’olil kakiriqo arele ke ch’aw pa Mam are la kub’j chi arela ch’ab’al rajawaxik kachokonsab’ex pataq le tinamit
Chkech le q’atb’altzij k’i alaj mul kin b’ij chkech janpa tzij kachokonsab’ex Payil Kayala, rumal la’ kin b’ij chkech chi k’o juwinaq oxib’ ch’ab’al le qas kachokonsabexik , wene k’ona nik’aj chik xare konawi china solom ta uxe pa nik’aj chik wokaj tinamit
Chech taq le jujun uk’axal nurikom kanataj chwech are xin b’e le Corte de Migración, xub’ij ruk’ jun laj li chi saqsi xub’an kan k’ax chech le ujolom , rumal le keqelexik kab’an pataq le b’e aretaq ke q’axloq pataq le fronteras
Le kuj q’axen tzij kaqab’an utz ub’ixik chkech arech kaki ch’ob’o ma k’o jujun taq tzij na utz taj kaq’axex pa taq le qa tzij , kax uq’axexik jujuntaq tzij pa kaxlan tzij, ek’u uq’axexik pa ingles a Mam
Rumal k’i le uk’axk’olil kariqitaj pataq le Cortes rech migratorias, chech taq we q’ij kamik ek’i eb’enaq pataq q’atb’altzij rumal uq’axexik taq tzij pa Estados Unidos
XKIWALIJSAJ JUN TZOB’AJ
Ronojel le chak kub’ano uk’amomb’ik arech kakib’an ke chech chuqe arech kaki k’oxomaj chi nim ub’antajik le qa ch’ab’al, chil okojik le ki jastaq chi ale la kek’utuwik le kelwi
Pajunamam k’uk’ nik’ajchik winaq arech junam kub’an ri ki chomanik, xuya ub’ixik chi xkiwalijsaj uwach le chob’aj Man, xkitik ruk’ jun nimaq’ij rech le ki komon
El tzob’aj kiriqom kib’ kawinaq winaq , k’o pa qa chomanik chi ka qa k’ex le ub’i, rumal e qa mulim winaq chi k’is k’o kepewi, xkab’ij chi k’is oj k’owi
Chki xol le migrantes k’is k’ow kakaj kib’, chuqe yatal b’e chkech kaketamaj jasche keb’e le winaq pajun chik tinamit , ma kakib’ij chi are kakiwallijsaj uwach le apakoch
Le ak’alab’ kakib’ij chwech chi kakaj keb’e k’uk’u le iki tat i ki nan b’isob’al kilik le ak’alab’ ma sib’alaj kaki riq k’ax rumal chi e qa winaqil ma ketzelax le ki b’antajik, k’o sib’alaj kaki riq k’ax
K’O KI CHOMANIK JAS KAKAJ PALE KIK’ASLEMAL
Aretaq chi katok q’axel tzij rajawaxik k’o a wetamab’al, chuqe chakunem chech rilik taq wuj rech le komon rech San Francisco chil Oakland, k’i chu wach taq ja tijob’al rech Berkeley
Kawaj kin chakun k’uk’ le tinamit, kin k’utunsaj le ab’antajik le qa ch’ab’al rajawaxik nakaqasach ta uwach ma ek’o nik’aj tajik kaki wakijsaj uwach le qa b’antajik
K’O ETZELANIK PA LE TINAMIT PAXIL KAYALA
Chuq xub’ij chi k’ax uk’exik jujuntaj naq’ataj ub’anik , per kab’an ek’exik ruk’ k’ak taq nojib’al kech le winnaq le keb’e pajun chik tinamit , maj ka’ilitaj uwach le tob’anik chkech le qa winaqil
Sib’alaj k’i le etzelan wachaj kariqitaj pale tinamit rech Paxil Kayala’rumal kech le winaq keb’e pajun chik tinamit rumal ek’i maj ki chak chuqe naxe b’eta pu jun ja tijob’al, ma qilom le uk’axk’olil kariqitaj pataq le wokaj
JAS RAJAWAXIK ARECH KOK Q’AXEL TZIJ
Le a Sales xub’ij chi aretaq katok chech q’axel tzij rajawaxik aweta’am kach’aw pale ach’ab’al chuqe pa kaxlan tzij chil pa ingles arela rajawaxik
Kok jun chech q’axel tzij rajawaxik ruk’ ronojel uk’ux kub’ano’, chuq na qonojel taj koj kowin chech , chuq sib’alaj ke k’iyar le awuk’in ki kakaj kok chech q’axel tzij , rajawaxik kok pachonanik chi qawinaqil qib’ xa kaqato kib’
Federación Guatemalteca de Escuelas Radiofónicas FGER / Idioma Maya K’iche’, variante de Nahualá, Sololá. / radiofger@fger.org / www.fger.org
