Ruma Grecia Ortiz
gortiz@lahora.com.gt

Ri rutz’ijob’äl b’anob’äl chi Henry Sales man kan ta rujalon k’ïy kik’in ri Aj iximulew ri nkikanuj jun k’aslem man kan ta k’ayew yeb’e’ apo juk’an chik amaq’, ruma ri kib’i’ xk’uje kan pa jun tzijonem ri xtalux ruma ri “The New Yorker” pa rutikirb’äl re juna’ re yalan rejqalem ri nimaläj samaj xub’am pe, achi’el tzalq’omanel chi ri mayab’ ch’ab’äl Mam chi la’ Pajotol Ab’ya.

Sales Aj San Juan Atitlán Huehuetenango, k’ojlib’äl akuchi’ elenäq pe k’oyan kan lajuj juna’ y xq’axa apo Pajotol Ab’ya nuq’alajirisaj chi ruk’oysan k’ïy taq k’ayewal ri akuchi’ rujunuman ri k’in k’ayesach jalpakinem.

Sales chuqa’ k’o pa tzijonem ri xtalux pa rutikirb’al re ik’ re’ ruma The New Yorker, junan k’in ri Oswaldo Vidal Martin, jun chik huehueteco choj k’in Ri Ramaj ch’ab’äl chi jalpakinem xtzijon k’o yan chi q’ij richin nuya’ b’achik rutzijo ri rusamaj chuqa’ retamab’al chi tzaq’omanik chi ri mayab’ ch’ab’äl Mam.

Wakami Sales, nutzijoj ronojel ri xuk’aslemaj chuqa’ ri xuk’oysaj chuqa’ achike ruch’akon k’in ri juna’ petenäq y achike’ rub’eyal xok jun tzalq’omanel.

“Rin xink’oysaj b’ama’ ronojel nuk’aslem pa Iximulew, xipe’ wawe’ toq k’o wi waqxaqlaluj jununa’ wawe’ xinwetamaj xich’on ri kaxlan ch’ab’äl pa kab’lajuj o oxlajuj nujuna’, po xik’ïy xich’on pa Mam. Toq xinoqa’ pa re amaq’ re’ xinch’ob’ chi xtikanäj kan ronojel, po man ke ta ri xub’än, xinilitäj k’in k’ïy ch’uxtäq ri janila rejqalem, achi’el: ri ch’ab’äl”, Xujikib’a’.

Toq xutz’ët chi e janila k’ïy winaqi’ Mam ri e k’o apo pa Oakland, San Francisco, xutz’ët ri rejqalem ri k’o ri mayab’ ch’ab’äl kichin ri e elenäq el pa amaq’.

Stape’ ronojel ntikir el k’in jun xenab’al, nutzijoj chi k’o kan ka’i’ juna’ xutikirb’a’ xuk’ul taqotz’ib’ chi nimasamajay akuchi’ nkikutuj wi, wi nkajo’ tzalq’onik richin jalpakinem pa EE, UU., pa rutikirb’äl nub’ij chi man kan ta k’o kin ranima nub’än, po, taq xutz’ët chi janila e k’ïy winaqi’ nkikanuj to’onik xunojij xub’än.

“Yalan xb’iyaj pa taq k’ojlib’äl chapoj, pa taq jachojuch’, yib’e’ pa Arizona, Texas pa California, Florida, yib’e’ yeb’enq’ejela k’ïy winaqi’ ri e Mam ri yeb’a’ pon chi Iximulew , to ri nusamaj ja ri’, yento’ chuqa’ nqalajirisaj chi kiwäch rub’eyal ri xenab’al”, Xub’ij.

NUTZ’ETON K’AYEWAL TIJOL POQONAL” PA K’OJLIB’ÄL CHAPOJ

Stape’ ri retamab’al rub’anun chi njelun apo kik’in ri winaqi, nutzijoj chi yalan k’ayewal rilon, ruma ri tijb’al ruk’ulun pa ruk’aslem k’o ruk’ayewal, “nutz’eton ri q’axon ri nib’an – chi re jun ach’alari’ïl – toq yejach ri ak’wala’ k’in ri kite’ kitata’”.

Chuwäch ri Sales, kan qitzij k’o tz’ilanem chi kij ri jalpakinem, po re’ kan yalan tz’eton, chuqa’ chi kij ri achamaq’i’.

“K’o b’ey ye’elesex pe ri ak’wala’ y nib’än chi ke chi yelok’, stape’ k’o tew o k’atän, ri kan janila itzel pa ronojel ri k’ojlib’äl ri’, ja ri’ nuk’ulem nub’ij chi konojel yech’on kaxlan ch’ab’äl, to ri champomal jalpakinem nkitikirb’a’ rutzijoxkil chi ke ri winaqi’ po majun nq’ax chi kiwäch, xa choj nkib’ij ja’ chi re ronojel”. xub’ij

RI KIB’ANOB’ÄL AK’WALA’ KAN JA RI’ RI YALAN RUK’AYEWAL.

Ri taq k’ayewal ri nkik’ul, xub’ij, k’o ruxe’el, man janta pe ta ruma jun winäq nch’on Mam, nuya’ chi tzij chi man xa xe ta jun ch’ab’äl nkikusaj konojel ri e elenäq el pa Iximulew chi ri rulewal akuchi’ nkusäx ri ch’ab’äl ri.

“Chi ke ri jik’ib’anel chuqa’ champomal k’o b’ey k’o chi ninya’ rutzijol chi ke jampe’ ch’ab’äl k’o pa Iximulew, to k’o chi ninb’ij chi ke chi k’o juk’al oxi’ mayab’ ch’ab’äl, po k’o juley chik, po xa majun b’anun ta jun ütz ruk’otchi’ixik chi ke ri qatinamit”, xub’ij.

Jun chi ke ri b’anob’äl ri janila nunataj pa jun q’aton jalpakinem, xutzijoj ja ri’ chi jun ak’wal “jun ri xtz’ilax runa’oj”, ruma k’o b’ey, xuq’alajirisaj, nb’ïx chi ke ri winaqi’, ixoqi’ ri b’anun etzelal tziloxik, chi ri kib’anem “majun yenimex ta”, toq ri etzelal chi jachojuch’ e k’o chi ri’.

Jun chik q’atonel rilon Sales ja ri jalajöj tzij nukusäx pa jun b’eyal jalpakinem ri majun k’o ta chupam ri ch’ab’äl mayab’ Mam, ruma ri xucha’ chi ntikir el k’in ri q’ajatzij.

“Ri tzalq’omanela’ k’o chi nqab’än ronojel chi ri qawinaqi’ nq’ax chi kiwäch ruma k’o tzij ri majun k’o ta pa qach’ab’äl…wi k’ayew natz’alq’omij tzij pa kaxlan ch’ab’äl pa qach’ab’äl, tach’ob’o’ naq’asaj ri inglés pa Mam janila ruk’ayewal”, xub’ij.

Ruma’ e k’o k’ïy b’anem pa q’atoy japakinem, xuq’alajirisaj chi ri q’ij petenäq e k’o janila tzalq’onela’ chin mayab’ ch’ab’äl chi la’ pajotol ab’ya.

XKIB’ÄN JUN MOLAJ

Ri samaj ri nub’än, chuqa’ ruku’an chi nuchuq’ab’äj, y wakami nuna’ chi ri rub’anob’äl chuqa’ ruxe’el k’o chi nya’ox rejqalem, ruma ri nukusaj rutzyaqb’äl mayab’ xa xupoyan ri’ jun peraj chi ruk’aslem.

ke ri k’a pa molaj kik’in juley chik winaqi’ ri kik’u’an junan ketamab’alil, xutzijoj chi xkinojij xkitikirsaj ri molaj Mayab’ Mam, k’in ri xkitikirsaj k’in jun retmolaj ri xuk’isb’äj k’in samaj chi tinaminatil.

“Ri molaj xkimöl ki jun juk’al lajuj k’a k’ak’al winaqi’, po xqanojij xqajel rub’i’ ruma xeqamol ri winaqi’ chi k’ïy k’ojlib’äl, xqab’ij chi oj jalajöj”, xub’ij.

Ri jelonem k’in ri tinaminatil chuqa’ ri jalpakinem ri nrajowaj to’onik, chuqa’ ruya’on q’ij nqetamaj ri b’ankil ruma ri winaqi’ yeb’e’ juk’an chik amaq’, ri kan nkib’ij chi yeb’e’ ruma nkikanuj jun utziläj k’ojlib’äl richin kik’aslem kichin rije’ chuqa’ ri ki ach’alari’ïl.
“Ri ak’wala’ nkib’ij chuwe’ chi nkajo’ yeb’apon k’in nutata’ o ri nute’, k’o b’ey ri kan yirukamisaj, ruma taq yentzët niq’axon wik’in po kan yalan kik’in ri ak’wala’ achamaq’i’ ruma ja rije’ ri yalan yejech’ux yetz’ilox, k’o jun b’anob’äl ri kan janila xq’axon wikin ruma rija’ nrajo wi nib’e’ nuk’utuj wi to’onik chuwe’ richin ntel pe”, xub’ij.

K’O ARAYB’ENÏK CHAWÄCH APO

Ri Aj iximulew man xa xe ta tzalq’omanel chuqa’, nutijoj ri’ pa nimatijob’äl, chuqa’ nsamaj pa wujb’äl champomal chi San Francisco chuqa’ chi Oakland, nuya’ tijonïk pa jun achtijob’äl pa nimatijob’äl chi Berkeley k’in jun ajch’ab’äl.

“Nwajo’ nb’än samaj pa taq tinamït, rïn ninwajo’ ninya’ rejqalem ri mayab’ ch’ab’äl ruma majun b’ey yemestex ta nixta yesach, ruma e k’o jujun e b’enäq kicha pon b’ey yesach, ninb’ij chi ja re’ ri k’o chi nwajo’ nb’än”, Xub’ik kan.

K’O JECH’UNIK PA IXIMULEW

Ke ri’ chuqa’, xuya’ runa’oj chi janila k’ayew chi njalatäj jub’a’ ri tz’etonïk, chi yekikot ri winaqi’ yeb’e’ jun chi amaq’, ruma wakami majun nitz’ët ta chi k’o jun to’onik chi ke ri achamaq’i’.

“K’o k’ïy jech’unik pa Iximulew, pa qawinaqi’ ruma yeb’e’ jun chik amaq’, ruma majun akuchi’ nkikol ki’, ruma toq majun k’o kitijonem ja ri’, taq yalan k’ayewal nkil, rïn xik’oje b’ama’ ronojel nuk’aslem pa Iximulew y xinkul janila k’ïy tzij q’axomal”, xutzijoj.

¿ACHIKE’ NAJOWATAJ RICHIN YATOK TZALQ’OMANEL? NUB’IJ SALES

Sales, xuq’alajirisaj chi richin yatok tzalq’omanel k’o chi awetaman ütz ütz jun mayab’ ch’ab’äl, chuqa’ ri kaxlan ch’ab’äl ke ri ri’ inglés yalan e k’atzinel.

“Yatok tzalq’omanel k’o b’ey kan janila nimirsanïk po man konojel ta yetikir, ninb’ij chi ke e k’ïy wachb’il, wi nkajo’ yesamaj chi tzalq’omanik k’o chi nkuje’ pa kijolon chi ri ruk’aslem ri qawinaq k’o pa qaq’a’ röj, e k’o k’ïy winaqi’ nkib’än, po k’o chi najowataj janta pe b’achik”, xutz’aqatzaj.


Federación Guatemalteca de Escuelas Radiofónicas FGER / Maya Kaqchikel, variante de San Juan Comalapa, Chimaltenango / radiofger@fger.org / www.fger.org


Artículo anteriorSesión Permanente: Ven juego perverso para elegir Cortes
Artículo siguienteQ’AXEL TZIJ KURIQ UK’AXK’OLIL K’UK’ LE AJIL TZ’AQAT LE KE RIQITAJ PA JUN CHIK TINAMIT