Pari b’elejeb’rajb’alil noviembre rech we junab’, le katajin kilow rech le uk’axk’olil kakiriq le ak’alab are le Sistema de Información Nacional de Seguridad Alimentaria y Nutricional (Siinsan) xe kiriq 14 mil 084 ak’alab’ le kakiriq numik, are ek’i xeriqitaj chech we junab’, che kan ri junab’ 2018 xeriqitaj 12 mil 382 ak’alab’ kakiriq numik
Chkiwach le k’o ketamab’al na nim ta le uk’exb’em chech we junab’ rumal k’ula xkisol rij jasche chi xe k’iyar le ak’alab’ le kaki riq uk’axal.
Pari junab’ 2018 le Plan de Hambre Estacional chil le Secretaria de Seguridad Alimentaria chil Nutricional kab’ix cheh ( Sesan) xketamaj chi k’o jun tzob’aj tajin kilow rech le uk’axk’olil numik kakiriq le ak’alab’
Chuqe le Siinsan xuriq pari b’elejeb’ rajb’alil de noviembre rech we junab’, 57 xekamik rumal numik chaqij chi , chuqe pari jub’ 2018 xekam 137 alaj taq altomab’ alaj taq alab’om. K’o tajin kilow rech ronojel de uk’axk’olil . La xaq xeta k’uwa e kamnaq chech we junab’ rumal kinumik kichaqij chi?
Pataq le Tinamit rech Alta Verapaz, San Marcos, Escuintla, Huehuetenango chil le Paxil Kayala’ aretaq la le Tinamit le kayataj wi le numik, chaqij chi, uk’axk’olil kakiriq la a laj taq ak’alab’ chuqe le ja’ rech uzwachil tajin kekinaj kekil le alaj taq ak’alab’. Xq’alajinik le ak’alab’ kakiriq numik waqib kik’il chuqe keb’ kijunab’, chuqe le k’o kab’lajuj o juwinaq kajib’ kik’il are na sita ek’i.
Chkech le kawinaq wuqlajuj xekamik rumal rech numik chaqij chi, chuqe le juwinaq b’elejlajuj xekamik xyataj pataq de Tinamit de Alta Verapaz, Huehuetenango, San Marcos chil Escuintla. Juwinaq waqib’ alaj taq altomab’ chil juwinaq julajuj alaj taq alab’om ; are uk’iyal le alaj taq altomab’ alaj taq alab’om k’amaja keb’ ki junab’.
Paronojel le wuj rech Payil Kayala’ k’o tajin kilow rech
Rech le ja’ rech utzwachil o Ministerio de Salud Pública chuqe le Asistencia Social, Carlos Soto xuya ub’ixik xk’iray kajb’alil le ak’alab’ ekamnaq, rumal la’ chuqe xk’iyar le kilow rech uk’axk’lil kakiriq le ak’alab’, etamatalik chi k’o le subregistro kilow rech le uk’axk’olil numik kakiriq le enitzaq taq ak’alab: Pa ronojel le wuj kilow rech le uk’axk’olil kakiriq le ak’alab’ rech Payil Kayala k’o le subregistro
Soto xu q’alajsaj tajin kakichomaj kakib’an ub’anik le wuj kaq’alajsan le kik’iyal le alaj taq ak’alab’ e kamnaq chik rumal numik chaqij chi’, chuque tajin kekitzukuj ajchakib’ rech le ja’ rech utzwachil arech kekitzukuj enik’aj chik ak’alab’ chi tajin kakiriq numik chaqij chi’
Eqariqom nik’aj chik, le qilom are e k’i le kakiriq numik o desnutrición crónica are e kamsanaq. Wa le alaj taq ak’alab’ xaq jun ek’owi’ b’im chkech kakiqiq numik , k’o xa torotajnaq ki pam, k’o q’aq chkij saqsi ujalom b’i pa yab’il o numik chaqij chi’
Rumal k’ula Soto kub’ij chi tajin kak’iyar kajb’alil le alaj taq ak’alab le kakiriq numik , tajin kachomaxik jas kab’an chech kaq’at uwach arech chuq kaq’at uwach le kikamikal, ma ek’i le alaj taq ak’alab’ le sib’alaj kakiriq k’ax , chuqe ka’ilna’ chi rajawaxik kaqat uchokonsab’exik le subregistro
Chuq xuya ub’ixik chi k’i le uk’axk’olil kakiriq le alaj taq ak’alab’ rumal la’ tajin ka il rumal le ja’ rech utzwachil are tajin kaya uchoq’ab’ kilik le ak’alab’ pa nik’aj j’a rech utz wachil na kekunaxtaj ke tzalijsaxb’ik. La ak’alab’ kaki ruq numik chajij chi utz kech ma tajin kekunaxik kaya ri kakitijo’ kekajmaxik ke ilik e utz chik kelb’i pale ja’ rech utzwachil jun ik’ elenaqb’ik ketzalijchuloq jewa xuya ub’ixik Soto
Chwach le subregistro, chak chi na kaq’alsaxtaj chi rajawaxik kaya ub’ixik
Iván Aguilar are k’amownaq ub’e le Programa Humanitaria OXFAM xuq’alajsaj chi le subregistro tajin kayataj ruk’ la ak’alab’ kakiriq numik chaqijchi’ rumaj maj chokonsab’al kuk’ le ajchakib’ rech le ja’ utz wachil arech ka’il kepajik
Le jun chik b’anow naq are le ajchakib’ maj kakikoj chech rilik retamaxik jas tajin kab’anow rech wawe numik chaqij chi’ , le urox chi le Ministerio de Salud maj e rajchakib’ le kilow rech wa we uk’axk’olil . Aguilar kuchomaj rij natajin ta kaya uchoq’ab’ le tajin kilow rech le uk’axal kakiriq le ak’alab’ xuk’ucha’ kopan pa le kamikal
K’o keb’ rajawaxik kaqab’o le jun rajawaxik kaya uq’alajsaxik rojonel jan pataq kijunab’ aretaq xe ilik , chi are k’amaja keb’ kijunab’ rumal na ek’taq tajin kilowik , maj ronojel le chokonsab’al , maj wuj kak’utuwik chi kab’an taq wa we chak pataq le Tinamit , le tzob’aj chi ak’alab’ chi k’o keb’ chil jo’ob’ kijunab, e jun pawawe uk’axk’olil chi rajawaxik kasol uxe rojonel le kakiriq q’ij chi q’ij
Chech Aguilar rumal chi k’o le subregistro arewa kub’ij na kab’antaj kab’an nik’aj chik chak arech kaq’atex uwach le uk’axk’olil kakiriq le ak’alab’.
Aretaq keriqitaj le ak’alab’ chi tajin kakiriq le uk’axk’olil o na kepajan taj areawa kab’ix chech desnutrición aguda, rajawaxik ke’ilik kekunaxik arech na ke nimataj taj, le junchik konojel le ak’alab’ rajawaxik ke ilik arech na kopan ta pa numik chaqij chi’
Paronojel le wuj rech Payil Kayala k’o le subregistro . Carlos Soto, are ajchak rech le ministerio de salud
Otto Rivera, k’amal ub’e rech le Coordinadora Institucional de Promoción rumal kito’ik le ak’alab’ Ciprodeni xub’ij ronojel le uk’axk’olil kaki riq le ak’alab’ are le numik chaqij chi’ per maj juyal kaq’alajsanik chi arewa uk’axk’olil ka ki k’ulmaj le alaj taq ak’alab’
Na ka junamatajta ruk’ le ku q’alajsaj de INE, o le Sesan o rumal le ja rech utz wachil, rumal k’ula rajawaxik utz kab’an chech uq’alajsaxik. Otto Rivera, rech Ciprodeni
Rivera xub’ij chi k’o kaq’atenik chech wa we keb’ tzob’aj chuqe rajawaxik ketzukux nik’aj chik ajchakib’ arech kakichomaj chuqe kakil wa we uk’axail kakiriq le alaj taq ak’alab’.
Jawi kaqachonsab’ej wi le kaya ub’ixik? Jawi kaqachokonsab’ej wi le ka q’alajsaxik chi kakiriq uk’axal numik le alaj taq ak’alab’ chi ke riqitaj pawe qa Tinamit? Kachokonsab’ex chech uchomaxik chech jujuntaq chak chi rajawaxik kaq’at uwach le uk’axal kaki k’ulmaj le ak’alab’
Rivera xunatajsaj chip a ri ik’ enero rech le junab’ 2016 rumal recho le kilow kech le ak’alab’ Ciprodeni k’o ruk’ chi jo’ob’ kopan pa lajuj ak’alab’ chi le ki junab’ waqib’ kakiriq’ numik , are k’u kub’ij le nima q’alb’atzij Jimmy Morales chkixol de wuqub’ ak’alab’ keriqitaj chkixol de lajuj
Le rajawaxik chech jun utzalaj wai’m
Le al María Fernanda Rivera, k’o unojib’al chech le qi tzuqik le ak’alab’, xub’ij chi chech le junab’ are xpaqi kajb’alil le ak’alab’ le ka ki riq k’ax chuach ri junab’kanoq 2018, chuqe le subregistro xuriq kajib’ tzob’aj tajin kakil wa we uk’axal aretaq wa: k’okawoq le kakaqitijo’, k’o kekimaw le kakitijo, utz ki chokonsab’ewi le katiqitaj k’uk’
Xuya uq’alajsaxik Rivera k’o le kakitij le ak’alab’ pataq le wokaj we ne k’or chuq ke numik rajawaxik aninaq kak’alaloxb’ik par rajawaxik kasolna uxe la qas tzij, ma k’o ewinaq chi xaq kakib’ij o xane kaki k’ayij le kasipx chkech chuqe rajawaxik ketob’an taq le q’atb’altzij chech rilik le uk’axk’olil kaki riq le akalab, arech pajunamam kaq’at uwach le uk’axk’olil
Chuqe rajawaxik kaki chajij le ki k’aslemal le alaj taq nitzaq ak’alab’ arech qas utz le ki k’aslemal , rajawaxik utz chuq le ki wai’m kakib’ano na xata are kakitij taq le jastaq kub’an k’ax chkech rajaxaxik are katijow le ku b’an utz chech le ki k’aslemal
Na si ta q’alaj chuach le SESAN jas kub’ano’
La hora xch’aruk’ le kuya ubixik le Sesan , Juan Carlos Carías nab’e xuq’alajsaj ki k’o pa chomal xuta jun toq’ob’ chi ka sk’ij pa jun chik q’ij, aretaq xchapataj chi usik’ixik na xrataj ch’awik
Traducción realizada por Federación Guatemalteca de Escuelas Radiofónicas FGER/radiofger@fger.org/Maya K’iche’ variante de Nahulà Sololà
