Rumal Grecia Ortiz
gortiz@lahora.com.gt
Kamik’ ri kaxayabil xekamik are taq’ 1 mil 350 ri winaq, chuq’je ri winaq’, k’eb chike are José Ramiro Martíbez y Amalia Amparo, ri nan y ral’ are xekamik che’ ri K’axayabil are taq’ ri are,xban’ ilik’ chike taq’ le alaxik’ k’inatajsaj ruk’ k’ikotemal.
José Martínez, xubij chike La Hora, ri u tat k’eb’ek chirilik’ ri ratit’ nojel iq’j ri are ujunab’ Kajk’al Lajuj xajewa yowab’, ritajik’ naq’aj chike ri are xari kunik’ katob’anik’ cheri upaja.
Xa jewa, taq’etajik’ ri yowajik’ rech le jun k’axyabil covid-19 ri ralaxik’ xk’tachike ri are ratit’ kan’b’ale k’ojlem pa le ja k’olb’al, xa rumal ri yabil koq’anik’.
“Che taq’ ik’ marzo xta’qetajik’ ri k’olem pa le ja’ k’olb’al pa taq’ wuqu’bix, xopanik che taq’ le qij’ 22 al 25 rech’ ri ik’ Mayo xopanik’ pa le ja’ xtzalijik’ are taq’ ri qij’ are 25 ri b’enba’lqij’”, xunatajsaj’.
Ri José are xutzijobej jun taq’ chike taq’ le jastaq’ kopan choch’, che taq’ ri qij’ ri tat xtob’anik che’ taq’ jastaq’ le chapanik’ choch’ le ja’ k’olb’al, xubij xresaj’ foto are kojik’ pa etamab’al xubiji are ri jastaq’ kukojtaq’ xubij
RI TAT MAJ LE YOWAJIK K’UNAO
Ri u tat are jun winaq’ maj kaxche’, xubij ri ajtzijonem, are taq’ xopanik ri waqib´’ rech ri ik’ junio xutz’abej kopanik pa le ja’ ruk le ratit’ xubij kotaq’ le qo’xom ri are karaq’ keb’ek chech’ ri resaxik’ covid19,are, xeresaj’ri hisopado ri domingo Wuqub’rech’ junio xewri jun qij’ xrilo uwach’ xkamik’ pa le Jolajuj rech’ junio pa le IGSS rech’ zona 9.
Che taq’ wa ri 25 rech’ junio Xkamik’ rech’ ri ratit’ are taq’ xpanik pa le ja kunanel’ la are xutaqe’j ri yowajik xkamb’ik pa le ja kunanel.
“Ri u tat are achi’ maj le kax’ 67 años, are sibalaj’ qetzanik’ are kibinik’ chirij’ bicicleta, maj ka’x cheri are, maj jun qij’ yowajnaq’ rech’ ri diabetes, ri cáncer rech’ yabil are sibalaj utz’ uwach’”, xubij.
Jun chike’ ri taq’ ri jastaq’ riqi’tajik’ xajewa xtaq’lexik. Xa je wa xekamb’ik’ pa la ja’kukanel, xbtaq’ qij’ rech’ qoxomal’.
MAJ LE UTZ’WACHIL XAQ’TAQ’ RI TOBANIK’ NIM
Kamalb’e rech’ taq’ jastaq’ , ri oj’ kojonelab’ rech’ cristianos católicos riqo’m utz’wachil, are le xuqu’lem maj sch’taq’.
“Are taq’ xtaqetajik yowab’ are xujuto’ che taq’ ware qij’ kamik, are taq’ che taq’ ri qij’, kamaba’ be’ xqiloj’ ri misa rech’ ik’ xqi’loj pa le televisión xjewa xbij che we qij’ are taq’ ” xbij ri José.
Ri aj Tzijonem xubij re junjunal riqom’ qo’xom man junam taj’, riqitaq’ pa le bisob’al cheri’ ri rachalal’ are sibalaj’ kubisoj, “qi’noqik’ che taq’ wa le qij’ kamik’”.
José kunatajsaj ri tzijonik’ ruk ri u tat xbij’ ri sibalaj kikotik’ ruk’ le are rech’ taq’ onom ri etamab’al ruqumpanoq’ chech’ ri qa’xeltzij pa le chich’.
“Xbij ri are’ rilomb’a pa le chich’ sibalak kikotik nojel qij’ kuchijoj chike taq’ le winaq’ ri in ralqual. Ri in xmbij che’ le are wo kompe in sach’naq’wi nukuyub’a le nu mak’… Le are xubij maj sach’naq’wi ronojel taq’ ri aqulixel man ojunamtaq’… xajewa ri wanima xkanajik nojmal”, matzik’
Ri uxukulem tow naq’ xa je wa ri animaj’ aj’naq’ kolik le utz’wachil kuk’ taq’ ri rachalal ri maj chik’ le qoxom’ rech’ le are’, je kut’ pa le ja’ qalajinik ri nim lak juyub ri chanim sibalaj kotaq’ le bisonem rech’ unataq’saxik’.
X’ILIK RI MUQUNIK’ TUKELAM NIMAQ’ QIXOL
Are taq’ xopanik cho kamik’ ri u tat le xkamik, José xubij xaq’ oxib’ winaq’ xetzijonik xarumal le utz’ wachil xa je wa jujunal xkuntaq’ xetzijonik’ ruk’, xarumal le jastaq’ qi’ritajik.
Ri jastaq’ che taq’ wa le qi’, xbij le xqitajik’ kuk’ re funeraria tajink’ kibanom rech’ protocolo, are taq’ xkibij’ ri ub’aqil qiyaom pa le jun bolsa qitachike ri are man jaq’taj’, xajewa ri unan xb’ano xretamaj ri are.
“Le are xbano’ ri ja’ pa le muq’b’al rech’ San Lucas Sacatepéquez rech’ le are chila karaj’ qumujwi, je la xbanik’ chech’ ri ukamik pa le mujqb’al xaq’ oj oxib chikeoj, xyabe’ xarumal le xkamik’ chech’ le jun kaxyabil xajewa kayatabe’ ri un tia y ri ral’ mane’xjuntaj xopanik pa le muq’b’al, xubij.
Pa le muq’unik, ri José xubij ri are’ xkojik nim laj qaxol, rech’ laluj metros ja wi le xmuq’wi xkilo’ naj’ chike’ ri are, “are je wa xb’antajik, je wa xba’nik’, maj kyowik jun qabaj’ maj jun’ kibinik’ in koawuk’, xb’an umuqi’k’ pa taq’ 16 de junio jun chik’ qij’ nimaqij’ chike taq’ le tat”.
RI TAT JE RI ATIT’ SIBALAJ JUNAMA RI K’ANIMA
Ri nan xubij are taq’ ri jastaq’ ubanom ka’x che le ranima, je la are, uriqo’m utz’wachil pa le uxukulem xaje wa bena’q pa le b’e.
Ri ajtzijonem, xubij ri xqtajik xa je wa maj ub’antajik riqom ib’, ke’taam ri jastaq’ xulmasaj ru utat’ man’ kikojtaq’ xa rumal xqiloo ri are sibalaj kepen le utz’uqab’, rumal wa le jun kaxyabil je xuchomal le are’ kelik’ pa le yabilal’, aretaq’ xub’ano.
Xajewa ri utat je le ratit’, kibij are silalaj utz’ ri nojib’al je kib’panoq’ ri are’ jas ub’antajik wa ri qoxom we kojun ke’b’ek chike’ are, chiwilampe ri jastaq’ xopanik maj le kab’anik’ cheri are’, ri ral’ xkamik’.
Che taq’ wa chanim, Jose’ xubij maj utz’ che taq’ jas ubatajik xoq’anik wa le yabil, are wa xk’amowb’ik ri u tat, je ri ratit’ xubij’ che taq’ wa le qi’j.
FEDERACIÓN GUATEMALTECA DE ESCUELAS RADIOFÓNICAS – FGER-
VARIANTE DEL IDIOMA: Idioma Maya K’iche’, Boca Costa de Santa Catarina Ixtahuacán, Sololá
