Tu’n Grecia Ortíz
gortiz@lahora.com.gt
Tyoljilj jxin Henry Sales nya’ naqch kyi kyoljilj qe’ qtanma nchi jyon juntl b’e’ tuj juntl tnom tu’ kyjaw it’zj cnintl, b’ix o jaw byan tb’i xin tuj jun tumal ex tuj “The New Yorker” tej t-xi’ tzyet jnab’q’i b’ix o b’int jun aquntl te melt’ul qyol Mam tuj EEUU.
Jatza t’tanma jxin Sales San Juan Atitan te Chnab’jal, ma b’int lajaj jnab’q’i tex len xin tuj EEUU b¿ix ntzaj tqb’an xin ti t-ten t-tkiwal b’e kye qe’ b’etan xjal.
B’ix o t’zokx tq’on xin jun tumal tej t.tzaj tzyet xjam tuj “The New Yorker” junx tuya Oswaldo Vidal Martín juntl xin xjal te chnab’jal tuya La Hora kyol b’eta xjal, ot yola xin tunxax t-kyaj tuj tumal t-tzaj len xin te melt’zul yol Maya Mam.
Jalatzuna Sale ntzaj t-qb’an xin alkye t-nab’l xin ma kyaj tq’o’ taq’len xin melt’zul yol.
Kyqilx jnab’q’i o chin ten tuj ntanma, enu’l tzalu’ te wajxaqlajaj jnab’q’i qen, b’ix b’int nyola tuj tyol mos tela kab’lajaj b’ix qa te oxlajaj jnab’q’i qen, tejtza wul tzalu’ tuj nwitz ot kyaj nq’o’ nyol, aj mi jala ju’wa b’ix ajb’en nyol we juntl maj.
Tejtza tel t-nik’ xin tij nimsa xjal Mam najl tuj Oakland San Francisco b’ixsa el t-nik’ xin ti’j qa at tipamal qyol kyej xjal naqch e-te’.
B’ix nimk’a t-txola, ntzaj t-qb’an xin qa ma b’int kab’a jnab’q’i etzaj qanat kyu’ qe xjal te EEUU qa taj xin melt’un xin yol kyuya qe’ b’eta xjal, mi tzitzun xin, a’j tel t-nik’ xin ti’j qa’ nim xjal taj o’nb’al te b’ix exi’ t-tziya xin.
O b’et xin kyuya qe’ xjal tekx tuj tza’ twitz ja’ npona b’aj juntl t-tnom, o chi xyaj tuj Arizona, Texas, California, Florida, yolal kyuya xjal b’an chi yola tuj Mam b’ix nxi’ nqb’ana kye ti ktemala t-txola u’j tu’n t-b’int.
O CHIN NOK NOJ TI’J TI TQAYAL TUJ TZE’.
O txi’ tqana xin kyexax qe’ xjal ti nb’aj kyij nimxax nchi b’aj ese’n oj chyel tzaqat qe’ ne’ ti’ kyt’x’u, ti’ kyman.
O t’zel tnik’ xin ti’j qa nimxax i’k’a b’ix chi’la nok kyi xjal b’ix kye ne xjal Maya nchi’ b’et.
Oj ne’tz kyi xin qe nee’ pe’n b’ix tzi chyaq ajqelal, ayxsa t-chewal b’ix aysa kyaq, b’ix ne’la tuj kwitz qe aj kawal qa kyqilx qe’ nee’ b’an chi yola tuj t-yol mos okx nuq ku tzitza qe’ nee’.
JEJ JNEE’ NCHI KUB’ TUJ K’IXK’AJ.
Ne’la tuj kywitz qe aj kawal qa at jun xjal ma jun nee’ b’an Mam tu’n nxitza kyb’isan tij qa kyqilx qe nee’ b’an chi yola Mam.
Aj maj nxi’ nqb’ana kye qe’ Juez b’ix qe k’ujlal nya’ nuq junx yol at tuj Paxil al winaq oxe yol kye qe’ Maya, b’ix mi txi’ sk’et tumal.
Tzitzun xin, oj nok qb’in ti’ jun txin ne kwal qaxsa tb’ink b’ix noktza qb’in qe’ xu’j nchi’ b’aj qitat kyu qe’ k’ujlal.
At juntl tumal, nimxax jawnax yol na’jb’en kye qe’ aj k’ulal tuj jun stis, minti qe tuj qyol Mam, jutza mi’ tzel qnik’ ti’j ti japanina.
Joya meltzul yol noktza qipana tu’n tel kynik’ qe xjal mi’ t’zel tnik’ ti jawnax yol minti’ tuj qyl Mam.
B’ix jalawa nim najb’en kye qe aj kawal kyi b’eta xjal, jutzunj nim meltzul yol njyet tuj EEUU.
O B’INT JUN KLOJ
Tu’ntzuj te xin taqan o b’int otza t’zel tnik’ xin tij qa nim najb’en tnab’l xin b’ix te ja’ tzajnina xin b’ix noktza txb’ala xin najb’en te xin juka maj.
Ju’tzunj tuya kab’l tuya xin o kub’ b’int jun kloj kyb’et xin jax kywi’ xin q’in kyun xin nok¿ tb’i te Maya Mam b’ix o b’int jun kyaqan xin kyuya xjal.
Kyb’al o japa tuj 30 (winqa laj) ma 40 (kab’ winqa), kyajtzaun xin kub’ melt’zal t-b’i, tuntzunj qa nya’n nuq junx elnina qe’ xjal aj at kab’l xjal te juntl tnom.
Jatzunj toklen kchmon kyib’ xin b’ix qe’ b’eta xjal najb’en onb’al kye, b’ix najb’en te kye xin tu’ntiqan nche’xa xjal tuj juntl tnom te jyol pwaq tu’n kyit’zj xin tuya kywal xin.
Qe’j ne kwal ntzaj kyqb’an we’ tuntza kypon tuya ntxu b’ix tuya nman, tuntzunja nkub’ b’aj n-nab’l, oj nok’ nkyeya qe’ nee’ b’ix jej ne quya ntzaj nb’is kyij ne’ nchi b’aj i’k’at ne kywitz at jun maj ok taq’ ti’ wanma tej at jun nee’ taj etz b’ix taj exi’ wona tu’n tetz. Tzintzunxin.
ATPA KYNAB’L TE YAJ
Nya’ nuq meltzul yol xin, jxin qtanma lu nxnaq’tzan xin tuj jawnax xnaqatz, b’ix naqanan xin tuj k’ub’l u’j te xjal tuj San Francisco b’ix tuj Oakland, b’ix no’k tqon xnaqtza’ kye kwal tuj jawnax xnaq’atz tuj Berkeley kyuya qe’ xnaqtzal ti’ yol.
Waj kub’ nb’incha’ jun aquntl kyuj tnom tuntza tok tipamal qe’ qyol, tuntza mi’x tzel tuj qku’j, tun mi’ chex t’zaq, at kab’a chixca tel b’aj tipamal.
Jax yol tzitzun xin, jalawa kyiwxax t-ten tuntza t-meltzaj qnab’l tuntza mi’ quel tuj qtanma, tuntzun mi’ chik’ajax alkye’ t-b’anil ntzaj oyat qe’ tu’n qe aj kawal tuj qtanma te ontl qe tuj jun kojb’al.
Nimxsa nya’ junelna qo’ tuj qtanma Paxil, jutza ma chyela oq xjal, minti’ chi’n xnaqtza’ nok te qe, nqu b’ajza t-ya’n mos jo’, o chin najan tuj Paxil, nimxsa enok kytze’ mos.
TITZA KTEMALA TUNTZA QOK TE MELTZUL YOL. TUJ TWITZ SALES.
Tzitzun xin, tuntza qok te meltzul yol, b’intexax kyqil jun yol Maya qu’n, b’ix ju’x tyol mos b’ix tyol me’x xjal.
Tz’oka te melt’zul yol at mal je’y jaw tzalaja b’ix nya’ kyqil qo b’a’ tb’int qu’n jatza nxi nqb’ana kye qe’ nim wuyana, qa kyaja chi aqanana te melt’zul yol kxel kyb’isana ti’j qa tuj q-q’ab’ ta’ qe’ ne quya, nimla xjal nb’int tu’n, atx chintl tunxax tb’int kyu’n. Tzitza Sales.
Federación Guatemalteca de Escuelas Radiofónicas FGER / Idioma Maya Mam, variante de Todos Santos Cuchumatan, Huehuetenango / radiofger@fger.org / www.fger.org
