Xokb’il xb’aan Grecia Ortiz
Gortiz@lahora.com.gt
Toj chalen anajwank li yajel COVID-19 ak xkamsi numenaq jun mil rik’in Lajeeb’ xwaqxaqlajuk’aal (1,350) chi qasqiitz’in, ut wiib’ reheb’ a’aneb’ Jose Ramiro Martinez ut Amalia Amparo, jun na’b’ej ut li xkach’in li xe’ kam chiru wiib’ oxib’ kutank chirix naq xe’ xb’onrib’ rik’in li yajel li chiruheb’ li kutank a’in nake’ jultiko’ reheb’ rik’in xrahomeb’.
Laj Jose Martinez, ki xch’olob’ chiru La Hora, naq li xyuwa’ naxik chi rula’ninkil li xna’chin rajlal kutank xb’aan naq Lajeeb’ Ro’k’aal chiab’ wankre ut yaj, junelik nach’ wank rik’in re xtenq’ankil rik’in li xb’an ut rilb’al sa’ rochoch.
Ut naq, ki tiklaa li ch’a’ajkilal xb’aan li yajel COVID-19 li xjunkab’al ki xtz’aama chiru re naq t-kanaaq sa’ rochoch li xna’chin, xb’aan naq xiw xiwal li nume’k sa’ b’e.
Chalen chiru li po Marzo “a’an ki xyoob’ kanaak sa’ rochoch xna’chin ka’aj chik ut na wulak sa’ li wochoch sa’ xraqik xamaan, ki xkanab’ li wulak sa’ li wiib’ xka’k’aal toj sa’ li ob’ xka’k’aal xb’e li po mayo ki wank sa’ wochoch ut ki sutq’ii sa’ li ob’xka’k’aal ewu”, ki naq sa’ xchool.
Laj José ki xjultika jun li ink’a’ na sach sa’ xch’ool, naq sa’ li kutank a’an li xyuwa ki xtenq’a chi xk’eeb’al sa’ xna’aj ree naq taa k’anjelaq sa’ rochoch ut ki xye naq chi risi junaq xjalam hu ree t-kanaaq cho’q xpatz’b’al ut a’a li ink’a’ naj tawru k’a’ut tawi’.
LI XYUWA’ A’AN JUN WINQ JWAL XKAWILAL
Li xyuwa’ a’an jun poyanam kawrib’, chan li nakoo patz’okwi’, ab’an sa’ li waqib’ xb’e li po Junio naq ki xb’oq re xik chi xokb’al sa’ rochoch li xna’chin ki xyere naq ink’a saa na reek’a ut naq taaraj xik chi ile’k chirix li COVID-19, jo’kan naq, a’an ajwi’ ki k’amokre re xyalb’al ma’an xyajel sa’ li Domingo wuqub’ xb’e junio ut ka’aj chik sa’ li kutank a’an ki rilru chi yo’yo, ki kam sa’ li olaju xb’e li po junio sa’ IGSS li wank sa’ b’eleeb’ xraq b’e.
Sa’ li ob’ xka’k’aal xb’e li po junio xkam li xna’chin, naq li xyuwa’ ki ok sa’ b’anleb’aal li na’chinb’ej ki xyoob’ reek’ankil li kaqi yajel ut ke’ xk’am sa’ b’anleb’aal.
“Lin yuwa’ a’an jun winq jwal kaw, wuqub’ xkaak’aal chiab’ wankre, (67 años) nawulak chiru b’olotz oqib’k ut b’ehek sa’ b’aqlaq ch’iich’, maajunwa ki ki t’anq’ii xb’aan yajel, maak’a xdiabetes, chi moko cancer maajun xyajel, maak’a’, jwal xkawilal”, kama’an xch’olob’.
Jun li xyaalal naq ki nimak xyajel, naj k’a’uxla naq ak k’iila kutank yoochaq chi reek’ankil naq ink’a’ chik saa wank.
JWAL CH’A’AJ, AB’AN KE’ XTAW XKAWIL XCH’OOL SA’ XPAAB’AAL.
Xk’ulb’al li rahilal a’in jwal kaw, ab’an xb’aan li krisyaanil Catolico sa’ li paab’aal xe’ xtaw xkawil xch’ooleb’, jo’kan naq li tijok ink’a’ na’ uxmank xkolb’al.
“Chalen naq a’an xyajer a’an li xtenq’ank qe chi’ us ut toj chalen anajwank, xqil li xmiix re jumpo ut yal xqil sa’ ka’yab’aal mu xb’aan naq ka’ajchik a’an li naru xb’aanunkil”, chan laj José.
Sa’ li patz’ok chan naq li jun junq chi poyanam naj yu’ami xkamik rech’alal chi jalanq jalanq, sa’ xjunkab’al li ani jwal raa xkana a’an jun li riitz’in ut jo’kan ajwi’ a’an, “jwal naq nan yaab’ak chirix”.
Laj Jose na naq sa’ xch’ool xraqb’al li aatinak rik’in li xyuwa’ ut naj jultika naq ki xyere naq jwal saa xch’ool chirix naq chanru naq jun laj xokol esilal na’ k’anjelak sa’ junaq li puktasib’aal ka’yab’aal mu.
“Ki xyewe naq naq nin ril sa’ li ka’yab’aalmu jwal naq na saho’ xch’ool ut naj ye reheb’ chi xjunil naq laa’in li ralal. Ut laa’in xweek’a rajb’alru xyeeb’al re naq wi’ k’aru xin majelo’wi’ chiru naq chi xkuyaq in Maak…..ki xyewe naq maak’a’ k’aru xin majelo’wi’ reta tix kuywi’ in Maak li jun junq chi alalb’ej jalanq jalanqeb’…a’an ki kanab’ankwe sa’ xyaalal ink’a’ chik kin aatinak”, chan.
Uyta li tijok naj k’e xkawileb’ xch’ool, li xrahileb’ xch’ool wank sa’ xjunkab’aleb’ li xmaak’ail chik li yu’wa’b’ej nake’ reek’a, xb’aan naq chi xjunil li k’a’uxl wank chirix a’an, jo’ ajwi’ wankwi’ li rochoch na’ k’utunk li k’u Paacaya anajwank naq naril na naq sa’ xch’ool li xyu’ami rik’in.
XJUNESEB’ XE’ RIL LI XMUQB’AL YAL CHI NAJT RIK’IN LI MUQLEB’AAL
Naq ki wulak chi xokb’al li xyuwa’ naq ak xkam, chan laj José naq yal oxib’eb’ ajwi’ li nake’ nawokru rochb’eeneb’ ut aneb’ li xe’ xwotz’ xrahileb’ xch’ool, moko xb’aan ta naq ka’ajeb’tawi’ li nake’ rahokre, sa’ xk’a’b’a’ b’an naq anajwank ink’a’ k’ulb’ileb’ naab’al.
Li risinkil li kamenaq sa’ li kutank a’an, chan naq a’aneb’ laj k’ay kaxon ke’ b’aanunkre nake’ xnaw, jo’kan ajwi’, chan naq sa’ b’ools nake’ xq’axtes li kamenaq ut nake’ yehe’re naq ink’a’ te’ xte, ab’an li xna’ ki xte ut toj kiril re xnawb’al naq a’an.
“Ak xk’ehom chi yiib’aak xna’aj sa’ li muqleb’aal aran San Lucas Sacatepequez ut a’an aran kiraj naq taa muqe’q, kiru li xk’amb’al koex kanab’, yal oxib’, ajwi’ koex kanab’ chi ok ab’an ki qapatz’ naq too ok chi qajunilo xb’aan naq yal ob’o raasa’ naq koeroksi li wikana’ ut jun li wiitz’in ke’ kanaa chirix li muqleb’aal”, chan.
Sa’ li muquk, chan laj José naq ke’ uxmank li xkanab’ankil chi rilb’al lajeeb’ metro rik’in li ke’ xmuqwi’ chi najt ke’ril, “a’an chi xjunil li ki ux sa’ xmuqb’al, a’an chi xjunil li xchaq’rab’inkil, chi maa’ani tq’alunq awe ut chi maa’ani tyehoqre yookin cha wochb’eeninkil, ki qa muq sa’ li waqlaju xb’ee li po junio ut ak wulajaq li xkutankileb’ li yuwa’b’ej”.
LI XYUWA’ UT LI XNA’CHIN RAJLAL WANKEB’ SA’ JUNAJIL
Li xna’ najye naq, uyta chi xjunil xtawasink re li xch’ool, ab’an li tijok xtenq’ankre ree li xtawb’al li xkawilal xch’ool re xwanjik.
Li xwankwi’ patz’ok, xch’olob’ naq li xk’ulmank a’an li maajunwa xyo’onimank, xb’aan naq li xyuwa’ jwal xkawilal li ki xtz’eq li xyalb’al xq’e chiru li kaqi yajel ut chirix naq ki uxmank li xyeeb’alre naq a’anli xyajel ki xk’a’uxla naq taa ruuq li xq’axb’alru li yajel chi xjunil a’an xk’ulmank sa’ xaqam.
Jo’ li xyuwa’ ut li xna’chin, nake’ xye naq junelik nake’ xtenq’arib’ ut nake’ xpatz’ k’arajru taa k’ulmanq wi’ junaq reheb’ li wiib’ taa kamq ut k’araj ru tix k’ul li taa kanaaq chi yo’yo, ab’an eb’ a’an nake’ xk’a’uxla naq li na’chinb’ej ink’a’ ki xk’e reetal naq li ralal xk’ajol ki kam.
Toj chalen anajwank, laj José naj yenaq naq ink’a’ naj tawru chanru naq xe’ xb’on rib’ rik’in li kaqi yajel li xyuwa’ ut li xna’chin yal chiruu wiib’ oxib’ kutank.
FEDERACIÓN GUATEMALTECA DE ESCUELAS RADIOFÓNICAS – FGER-
VARIANTE DEL IDIOMA: IDIOMA MAYA Q’EQCHI’, COBÁN,ALTA VERAPAZ
