Aj xokol Esil Ana Lucía González
agonzalez@lahora.com.gt
Sa’ xsalam taqe’q re Huehuetenango wank li Poopol Santa Eulalia, a’an jun sa’ xyanqeb’ li kahib’ chi poopol aj Q’anjob’al re xteepal li xjolom tenamit, b’arwi’ eb’ li ixq xe’ xtzol li k’amok b’e sa’ eb’ li proyectos awk che’k’aam sa’ komonil ut li rawb’al chi xjunil li kok’ awimj.
Jun sa’xyanqeb’ a’an li xMaria Pedro de Pedro, chalen chiru b’eleelaju chiab’ yoochaq xk’amb’aleb’ xb’e li Xmolam ixq re waklesink Integral Pixan Conop -Corazon del Pueblo-(AMEDIPK) nake’ xch’oolani k’iila proyectos ree xwaklesinkileb’ li 680 chi’ ixq nake’ oken sa’ li molam li xk’ihaleb’ nake’ aatinak ka’ ajwi’ sa’ raatinob’aaleb’.
Chiruu li xwaqib’ roxk’aal chiab’, nareek’a xsahil xch’ool li rawb’al riyajil li wakliik sa’ naab’al na’jej cho’q reheb’ li toj yookeb’ chi k’iik. Ut ink’a’ na hilank chi k’anjelak. Naqa saaraq’i li resil li xk’anjel, eetalinb’il rik’in li xtaqlankil chirixeb’ li rech ixqilal ut li xtenamit.
LI YOOB’AJ IB’ RE LI AWK CHE’K’AAM
Sa’ li najtil tzuultaq’a reheb’ laj Cuchumatanes, Santa Eulalia jwal kee li na’jej a’an, xb’aan naq toj sa’ ru’uj li tzuul 2,590 metros xteram sa’ xb’een li paalaw.
Li xMaria q’ela nawank sa’ li xoral, chi ch’oqok repollo, coliflor, ut zanahoria ruuchin rawimj. A’an jun li ixq aj Maya Q’anjo’b’al, alalb’ej, ixaqilb’ej, na’b’ej, asb’ej ut wankeb’ xtzolb’al. Xtzol licenciatura en trabajo social. Aran ki xyoob’ chixjunil li k’anjel ree li xwaklesinkileb’ li wankeb’ sa’ li k’aleb’aal.
Naj jultika naq li molam ki tiklaa chiru li chiab’ 1996 sa’ xk’ab’a’eb’ ob’ chi ixq aj k’amolb’e sa’ k’aleb’aal. Sa’ xtiklajik xe’ k’anjelak chirix li xch’olob’ankil xk’ulub’eb’ li ixq, li okenk a’an chirix li xsik’b’al li okenk sa’ xyanqeb’ li poyanam ut rik’in proyectos chirix li awk.
Chirueb’ chaq li chiab’ a’an naab’al li tenq’ na’ ux xtawb’al rik’ineb’ jalaneb’ molam jo’eb’ li PRODEFOR ut PROCUCH.
Anajwank maak’aeb’ chik, anajwank chik xchapomeb’rib’ rik’ineb’ li Asociacion de los Cuchumatanes (ASOCUCH) ut rik’in li Asociacion Forestaría Comunitaria Utz Ché, li na k’anjelak sa’ chi xjunil xteepal Watemaal.
Li molam wank li x-personería jurídica ut ka’ajwi’ a’an li molam jolominb’il xb’aaneb’ ixq ut na’ k’anjelak cho’q reheb’ ixq sa’ chi xjunil xteepal li ruq’b’ tenamit.
Li xk’anjel a’an xtenk’ankileb’ li ixq nake’ awk ut nake’ k’iiresink k’iche. Wankeb’ li xna’aj xmu’ iyaj, nake’ kemok t’ikr ut jo’wi’ k’uuleb’aal tumin re komonil. “li na jayalimank a’an xwaklesinkileb’ ak’eb’ te’ xyoob’rib’ li na sik’mank naq chi xjunileb’ li ixq sa’ k’aleb’aal te’ ruuq xtawb’aleb’ xtumin chan li x-Pedro.
LI NA CH’OOLANIMANK XSIK’B’AL
Wank chaq chiab’ chirix, jun li chaab’il na’leb’ ut k’anjel rik’in li Poopol re Santa Eulalia. Qi tiklaa sa’ li 2007 rik’in k’iila aatinak ut patz’ok chirix xk’anjeleb’ laj políticos li te’ raj wulak cho’q xb’eenil poopol. A’in ki teokre li okeb’aal re li patz’ok chiru li chiab’ 2009 ut 2010 chiruheb’ li chiab’ a’an ke’ xb’aanu jun sumk’uub’ rik’in li poopol chirix xk’anjelankil xna’leb’il li okenk. Sa’ xyanq a’an li xyoob’ankil jun opiciin re ruuchin awimj ut jun opiciin re ixq.
Rajlal naq nake’ jala xb’eenil poopol naraj xyeeb’al naab’al hoonal cho’q qe. Chiru li 2016 kooruu xb’aanunkil jun sumk’uub’ ree xk’osb’al xhonal ut xchaab’ilob’resinkil li rula’ninkileb’ laj jolominel sa’ poopol, chan.
Ab’an ki xye naq moko naj k’ultaru okenk sa’ li politika, li jwal na wulak chiru a’aneb’ li proyectos na waklesink k’aleb’aal. Naj naw chirix li wank sa’ aatin re li wulak rik’ineb’ naab’al li poyanam, jo’kan naq chalen chiru wuqlaju chiab’ yoochaq chi xb’eeresinkil jun li puktasib’aal aatin re komonil, rik’in li puktasib’aal naj kawresiheb’ ak’ aj k’amolb’e.
LI KOMONIL NA B’AANUNK LI METZ’EW
Anajwank, x-María Pedro naj ch’oolan rilb’al li ruuchin li awimj li numenaq Waqk’aal=120) xoral re junq kab’al li k’anjelanb’il sa’eb’ li jun junq chi k’aleb’aal. Rik’in xtenq’ chi tuminal li molam ASOCUCH, Utz Ché, li molam Sotz’il jo’ ajwi’ AMEDIPK.
Li molam yal naj ch’oolanirib’ xjunes, chan, jo’wi’ rik’neb’ li proyectos, ut eb’ li komon aj tenq’ nake’ xk’e kach’in ajwi’ li xkub’siil re xtojb’aleb’ li moos maraj eb’ li técnicos wank chik xkomon re li k’anjel.
Li na k’ojlaawi’ ch’oolej a’an li okenk sa’ xyanqeb’ li komonil, xnawb’al chi yaal li na majelo’ chiruheb’ li ixq qa komonil, ut xjunajinkilru li qajom chiruheb’ li xmolam laj Segundo Nivel”, chan sa’ kaxlan aatin chi tz’aqal reru.
FEDERACIÓN GUATEMALTECA DE ESCUELAS RADIOFÓNICAS – FGER-
VARIANTE DEL IDIOMA: Idioma Maya Q’eqchi’, Alta Verapaz
